” روانگه‌ ” و مێژوویه‌ک له‌ ململانێی ئه‌ده‌بی و سیاسیی نه‌وه‌یه‌ک ئه‌دیب و نووسه‌ری کورد

.

” روانگه‌ ” و مێژوویه‌ک له‌ ململانێی ئه‌ده‌بی و سیاسیی نه‌وه‌یه‌ک ئه‌دیب و نووسه‌ری کورد

بەڕێز کاک شوان ئەحمەد وتارێکی ساڵی ٢٠٠٨ ی خۆی بە ناونیشانی ( روانگەی یارو نەیار ) بڵاوکردۆتەوە کە دەربارەی رێبازی ئەدەبی روانگەیە ، لێرەدا وتارێکی خۆم ، بەو ناونیشانەی سەرەوە ، دەربارەی هەمان بابەت بۆ تەواوکردنی نووسینەکەی کاک شوان بڵاودەکەمەوە ،کە پێش چەند ساڵێک نووسیومە ، وەک پێشەکییەک بۆ ئەو وتارانەی ساڵەکانی ١٩٧١ و ١٩٧٢ لەسەر ئەو رێبازە نووسیومن ، تا لە کتێبێکدا چاپیان بکەم ، دیارە مەبەستم تەنها ئاگاداربوونی نەوەی نوێی گەلەکەمانە لە ململانێیەکی سیاسی و ئەدەبی ئەو سەردەمە

سه‌ره‌تایه‌ک
ره‌نگه‌ نووسین له‌سه‌ر ململانێیه‌کی سیاسی – ئه‌ده‌بی به‌ر له‌ چل ساڵ له‌مه‌وبه‌ر کارێکی ئاسان نه‌بێت . له‌م ماوه‌یه‌دا گۆڕانێکی به‌رچاو به‌سه‌ر جیهان و ناوچه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و عێراقدا هاتووه‌ . پرسی چاره‌نووسی کورد چ له‌ باشووری کوردستان و چ له‌ پارچه‌کانیدیکه‌ی کوردستان ، له‌ڕووی ستڕاتیژو تاکتیکه‌وه‌ پێی ناوه‌ته‌ قۆناغێکی نوێوه‌ . بارودۆخێک که‌ ئه‌مڕۆ ده‌گوزه‌رێت جیاوازییه‌کی بێئه‌ندازه‌ی له‌گه‌ڵ بارو دۆخی سه‌ره‌تای حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی رابردوودا هه‌یه‌ که‌ ( روانگه‌ ) له‌و مێژووه‌دا سه‌ریهه‌ڵدا . له‌به‌ر ئه‌وه‌ بۆ هه‌ر که‌سێک به‌شداریی له‌و ململانێیه‌دا کردبێت ، شیاوترین کارێک بۆ به‌سه‌رکردنه‌وه‌ی ئه‌و مێژووه‌ ئه‌وه‌یه ،‌ وه‌کو خۆی لێی بدوێت . دیاره‌ هیچ که‌سێک ناتوانێت به‌ده‌ر له‌ ئایدیای خۆی و چۆنایه‌تیی بیرکردنه‌وه‌ی شه‌نوکه‌وی مێژوو بکات ، به‌ڵام وه‌ک راستیی مێژوویی ، ده‌بێت به‌گیانی هه‌ست به‌ لێپرسراوێتیکردن و ده‌ستپاکییه‌وه‌ ئه‌و لاپه‌ڕانه‌ هه‌ڵبداته‌وه ،‌ تا پانۆراما یان دیوانێکی واقیعیانه‌ی ئه‌و ململانێیه‌ بۆ نه‌وه‌کانی ئه‌مڕۆ بگوێزێته‌وه‌ . ئه‌مه‌ ئه‌و رێڕه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌وڵده‌ده‌م راستگۆیانه لێره‌دا‌ په‌یڕه‌وی بکه‌م .
بانگه‌وازی روانگه‌
دوای تێپه‌ڕبوونی مانگ و نیوێک به‌سه‌ر ده‌رچوونی به‌یاننامه‌ی 11 ی ئازار ( مارت ) ی ساڵی 1970 دا به‌ واژۆی چه‌ند ئه‌دیبێک بانگه‌وازێکی ئه‌ده‌بی ده‌رچوو . ئه‌دیبه‌کان بریتیبوون له‌ : ” حسه‌ین عارف ، شێرکۆ بێکه‌س ، کاکه‌مه‌م بۆتانی ، جه‌لالی میرزا که‌ریم ، جه‌مال شارباژێڕی ، که‌مال ره‌وف محه‌مه‌د ” .
بانگه‌وازه‌که ،‌ به‌ناوی ” بانگه‌وازێک له‌ روانگه‌ی ئه‌ده‌بی کوردیی نوێمانه‌وه‌ ) ، بۆ یه‌که‌م جار له‌ رۆژنامه‌ی ( هاوکاری ) ی ژماره‌ ( 15 ) ی ساڵی یه‌که‌م 25 / 4 / 1970 بڵاوکرایه‌وه.‌ بانگه‌وازه‌که‌ توانی له‌ ماوه‌یه‌کی که‌مدا ئه‌دیبه‌ گه‌نجه‌کان له‌ ده‌وری خۆی کۆبکاته‌وه‌ ، بۆیه‌ بزافێکی ئه‌ده‌بیی فراوان ، شان به‌شانی ئه‌و جموجۆڵه‌ سیاسییه‌ی به‌یاننامه‌ی ئازار له‌ کوردستاندا به‌ڕێیخستبوو ، بووه‌ به‌شێک له‌و واقیعه‌ نوێیه‌ . لێشاوێک نووسین هه‌ر له‌ لێکدانه‌وه‌ی بانگه‌وازه‌که‌وه‌ تا سه‌ر شیعرو چیرۆک و چاوپێکه‌وتن و راپۆرت ، به‌ تایبه‌تی له‌ رۆژنامه‌ی ( هاوکاری ) دا ده‌رکه‌وت و بووه‌ مایه‌ی بایه‌خپێدان و سه‌رنجی هه‌موو نووسه‌ران و رۆشنبیرانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ له‌ هه‌موو شاره‌کانی کوردستاندا.
هاوکات له‌گه‌ڵ ئه‌م بزافه‌ ئه‌ده‌بییه‌دا ، بزافێکی سیاسیی نوێ له‌نێو چه‌ند که‌سانی سیاسی و رووناکبیردا سه‌ریهه‌ڵدابوو ، هه‌ڵسووڕاوه‌کانی ئه‌م بزافه‌ سیاسییه‌ سه‌رگه‌رمی پێکهێنانی رێکخستنێکی نوێ بوون که‌ بتوانێت ببێته‌ ئه‌لته‌رناتیڤی سه‌رکردایه‌تیی بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تیی کورد له‌ باشووری کوردستانداو روخسارێکی پێشکه‌وتوانه‌ی نوێ به‌ بزافه‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌که‌ ببه‌خشێ و ، ‌له‌گه‌ڵ ره‌وتی تێکۆشانێکی جیهانیدا بۆ ئازادی و یه‌کسانی و سۆسیالیزم گونجاوبێت .
هه‌ڵسووڕاوانی ئه‌م بزافه‌ سیاسییه‌ که‌ نووسه‌ری ئه‌م وتاره‌ یه‌کێکیان بوو ، سه‌ره‌تا که‌متر به‌لای پرسه‌ ئه‌ده‌بییه‌که‌دا ده‌چوون ، یان راستتر بڵێین نه‌یانده‌په‌رژایه‌ سه‌ر به‌دواداچوونی بزافه‌ ئه‌ده‌بییه‌که‌ ، چونکه‌ ئه‌م هه‌ڵسووڕاوانه‌ ، ‌ به‌ په‌یوه‌ندیکردن و کاری سیاسی و پێکهێنانی شانه‌ی رۆشنبیریی و دیراسه‌کردنی بارودۆخی کوردستان و دانانی به‌رنامه‌ی ئاینده‌ بۆ پێکهێنانی حزب و رابه‌ریکردنی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازانه‌ی گه‌لی کورده‌وه خه‌ریکبوون .
دوای پێکهێنانی کۆمه‌ڵه‌ی مارکسی لێنینی کوردستان کاری شانه‌ رۆشنبیرییه‌کان چڕترو چالاکترو رێکخراوتر بوو ، هه‌ڵمه‌تی خۆرۆشنبیرکردن له‌ ریزه‌کانی کۆمه‌ڵه‌دا فراوانتر بووه‌وه‌و هه‌موو بواره‌کانی گرته‌وه‌ ، که‌ یه‌کێک له‌وانه‌ بواری ئه‌ده‌بی بوو .
کۆمه‌ڵه‌ رێکخراوێکی ماویستی بوو ، هه‌ر که‌سێک باوه‌ڕی به‌ مارکسیزم – لێنینیزم – بیروباوه‌ڕی ماوتسیتۆنگ نه‌بوایه‌ وه‌ک ئه‌ندام وه‌رنه‌ده‌گیرا ، بۆیه‌ ئه‌ندامه‌کانی ، له‌ بواری ئه‌ده‌بدا ، کاریگه‌رێتیی ئه‌و ئایدیایه‌یان به‌سه‌ره‌وه‌بوو ، به‌ تایبه‌تی نووسینه‌کانی ماو و چیان چینگ و یاو ون یوان و چۆیانگ له‌سه‌ر ئه‌ده‌ب ، هه‌روه‌ها بڵاوکراوه‌ ئه‌ده‌بییه‌کانی سه‌رده‌می شۆڕشی مه‌زنی رۆشنبیریی پڕۆلیتاریای چین . دیراسه‌کردنی ئه‌م لایه‌نه‌ وتووێژێکی سه‌باره‌ت به‌ ئه‌ده‌بی شۆڕشگێڕانه‌ له‌ نێو کۆمه‌ڵێک له‌ هاوڕێیانی کۆمه‌ڵه‌و دۆسته‌کانیشیدا خسته‌وه‌و ، به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌ده‌بی روانگه‌ بووه‌ مایه‌ی باس و ره‌خنه‌و سه‌رنجیان . کۆمه‌ڵه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا له‌ قۆناغی پێکهاتندا بوو ، ده‌بوایه‌ زۆر به‌ نهێنی کار بکات ، ده‌بوایه‌ خۆی له‌ حکومه‌تی به‌عس و پارتی به‌هه‌ردوو باڵه‌که‌یه‌وه‌ بشارێته‌وه‌ ، بۆیه‌ نه‌ده‌کرا به‌ ئاشکرا و له‌و سه‌ره‌تایه‌ی کارکردنیدا ده‌رباره‌ی روانگه‌ هه‌ڵوێست وه‌ربگرێت ، له‌به‌ر ئه‌وه و ، بۆ ئه‌وه‌ی یارمه‌تی هاوڕێکانم بده‌م بۆ کۆکردنه‌وه‌و رێکخستنی بیروبۆچوونه‌کانیان و گه‌یشتن به‌هه‌ڵوێستێکی یه‌کگرتوو ، ‌ چه‌ند وتارێکم نووسی ، ئه‌م نووسینانه‌‌ راو تێگه‌یشتنی شه‌خسیمبوون ده‌رباره‌ی ( روانگه‌ ) ، به‌ڵام له‌ هه‌مان کاتدا بابه‌تێک بوو که‌ هاوڕێکانم وه‌ک ماده‌یه‌کی رۆشنبیریی بۆ ئه‌و کاته‌ که‌ڵکیان لێوه‌رده‌گرت . به‌م پێیه‌ یه‌که‌م وتارم به‌ ناونیشانی : ” روانگه‌و مه‌سه‌له‌ی کۆن و نوێ له‌ ئه‌ده‌بی کوردیدا ” له‌ رۆژنامه‌ی ( هاوکاری ) ژماره‌ ( 52 ) به‌ به‌رواری 2 ی کانوونی دووه‌می ساڵی 1971 بڵاوکرده‌وه‌ . به‌ دواشیدا دوو وتاریدیکه‌م نووسی به‌ ناونیشانی : ” رێگای ئه‌ده‌بی کوردایه‌تی یان رێگای روانگه‌ ” و ” ئه‌ده‌ب بۆ کێ ده‌نووسین ؟ ” . هاوڕێیانی کۆمه‌ڵه‌ش به‌شداریی نووسینیان کردو چه‌ند وتاری ره‌خنه‌ییان له‌سه‌ر رێبازه‌که‌و به‌رهه‌می روانگه‌ییه‌کان نووسی ، که‌ دیارترینیان‌ نووسینه‌کانی فوئاد مه‌جید میسری و فازیلی مه‌لا مه‌حمودو به‌کر حسه‌ین بوو .
له‌ڕاستیدا هه‌ر له‌ یه‌که‌م وتارمه‌‌وه‌ که‌ دوای هه‌شت مانگ له‌ بانگه‌وازه‌که‌ و 37 ژماره‌ی ( هاوکاری ) نووسیم ، هێڵی هه‌ڵوێستم له‌ ( روانگه‌ ) به‌پێی پره‌نسیپێکی ماویستی : ” یه‌کگرتن و ململانێ ” وه‌رگرت ، ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ وه‌ک رایه‌ڵێک ، سه‌رجه‌م وتاره‌کانمی به‌ یه‌که‌وه‌ به‌سته‌وه‌و شێوازی نووسینه‌کانمی دیاریکرد‌ ، ته‌نانه‌ت له‌ قۆناغی دووه‌می وتاره‌کانیشمدا که‌ ساڵی 1972 نووسیم ، دوای جیابوونه‌وه‌م له‌گه‌ڵ چه‌ند هاوڕێیه‌کمدا له‌ کۆمه‌ڵه‌و پێکهێنانی رێکخراوێکی ماویستیدیکه ، دیسان‌ هه‌ر به‌ هه‌مان هه‌ناسه‌و به‌پێی هه‌مان پره‌نسیپ له‌ ( روانگه‌ ) دواوم .
روانگه‌ له‌ چ هه‌لومه‌رجێکدا سه‌ریهه‌ڵدا ؟
هیچ رێکخراوێک یان حزبێک یان کۆمه‌ڵه‌یه‌کی سیاسی ، ئابووری ، کۆمه‌ڵایه‌تی ، رۆشنبیری و ئه‌ده‌بی ته‌نها به‌ ویست و ئاره‌زووی خودیانه‌ی پێکهێنه‌رانی سه‌رهه‌ڵنادات ، ئه‌مه‌ رێسایه‌که‌ ( روانگه‌ ) ش ده‌گرێته‌وه‌ . روانگه‌ له‌ هه‌لو مه‌رجی وه‌رچه‌رخانێکی سیاسی له‌ مێژوودا ده‌رکه‌وت ، دوورو نزیک کاریگه‌رێتیی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی به‌سه‌ره‌وه‌ بوو ، هه‌روه‌ها کاریگه‌رێتییه‌که‌ به‌سه‌ر ره‌خنه‌لێگره‌کانیشییه‌وه‌ هه‌بوو ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌بێت له‌ خوێندنه‌وه‌ی ئێستای روانگه‌و نووسینی ره‌خنه‌لێگره‌کانیشیدا ره‌چاوی ئه‌و راستییه‌ بکرێت . به‌و مه‌به‌سته‌ لێره‌دا ئاماژه‌ به‌ چه‌ند خاڵێک ده‌که‌م :
1 ) کاریگه‌رێتیی شۆڕش یان راپه‌ڕینی گه‌نجان له‌ ساڵی 1968 دا ، ئه‌و شۆڕشه‌ی هه‌موو جیهانی گرته‌وه‌ . ئه‌و شۆڕشه‌ گشتگیربوو ، ئایدیاو سیاسه‌تی چه‌پ ، به‌ جیاوازی سه‌رچاوه‌ فیکری و سیاسییه‌کانیانه‌وه ، سه‌رکردایه‌تی و رێنوێنییان ده‌کرد ، به‌تایبه‌تی شۆڕشی مه‌زنی رۆشنبیریی پڕۆلیتاریا له‌چین که‌ سیمای جه‌ماوه‌ریی و بڕبڕه‌ی پشتی شۆڕشه‌که‌ی‌ گه‌نجان بوو .
2 ) گه‌رمبوونی جه‌نگی رزگاریخوازانه‌ی گه‌لی ڤێتنام دژی ئیمپریالیزمی ئه‌مریکی و هه‌ڵچوونی خه‌باتی دژه‌ ئیمپریالیستی له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا ، به‌ تایبه‌تی له‌ باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئاسیاو ، ئاماژه‌کانی شکستی ئه‌مریکا ، که‌ چه‌ند ساڵ به‌ر له‌ رووخانی حکومه‌تی ده‌ستنیشانده‌ی ( سایگۆن ) دیاربوون . ئه‌م جه‌نگه‌ له‌ به‌رهه‌مه‌ ئه‌ده‌بییه‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا ره‌نگیداوه‌ته‌وه‌ و‌ له‌ نێوانیاندا ئه‌و به‌رهه‌مه‌ ئه‌ده‌بییانه‌ش‌ هه‌ن که‌ سه‌ر به‌ روانگه‌ بوون .
3 ) جه‌نگی عه‌ره‌ب – ئیسرائیل له‌ ساڵی 1967 داو تێشکانی ده‌وڵه‌ته‌ عه‌ره‌بییه‌کان له‌به‌رده‌م ئیسرائیلدا‌ . سه‌ره‌نجامی ئه‌وه‌ش به‌رزبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی زایۆنیسته‌کان له‌ لایه‌ک و توندبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستیی چه‌کدارانه‌ی فه‌له‌ستینییه‌کان به‌رامبه‌ر ئیسرائیل ؛ هه‌روه‌ها نزیکبوونه‌وه‌ی لایه‌نه‌کانی بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی کوردو چه‌په‌کانی کوردستانیش له‌ رێکخراوه‌ به‌رهه‌ڵستیکاره‌کانی فه‌له‌ستینه‌وه‌ .
4 ) ملدانی به‌عس و ناچاربوونی به‌ دانپێدانانی به‌شێک له‌ مافه‌کانی گه‌لی کورد له‌ به‌یاننامه‌ی 11 ی ئازاردا دوای هه‌وڵ و کۆششێکی زۆری یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت له‌ڕێی که‌سایه‌تییه‌کی دیپلۆماسیی وه‌ک ( پریماکۆڤ ) ه‌وه ، ئه‌و به‌یاننامه‌یه‌ی که‌ گه‌شه‌کردنی داموده‌زگا زانستی و ئه‌ده‌بی رۆشنبیرییه‌کانی بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێک لێکه‌وته‌وه .
5 ) سه‌رکه‌وتنی باڵێکی بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی کورد و تێشکانی باڵێکیتریان که‌ بۆ چه‌ند ساڵ هاوکاریی ده‌سه‌ڵاتی به‌عسی کرد .
6 ) هه‌لومه‌رجی ده‌ستپێکردنی وتووێژ له‌ نێوان هه‌ردوو باڵه‌که‌ی پارتی بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ ، ئه‌مجاره‌ش هه‌ر به‌هۆی گه‌وره‌ دیپلۆماسیی سۆڤیه‌تی ( پریماکۆڤ ) و ، به‌ ئاکام گه‌یشتنی هه‌وڵه‌کانی یه‌کگرتن له‌ ساڵی 1971 داو تێکه‌ڵبوونه‌وه‌ی رێکخستنه‌کانی هه‌ردوو حزبه‌که‌ .
7 ) هاوکاتی یه‌کگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو باڵه‌که‌ی پارتیش ، دامه‌زراندنی کۆمه‌ڵه‌ی مارکسی لێنینی کوردستان و ئه‌و هه‌لو مه‌رجه‌ فیکری و سیاسی و رێکخراوه‌ییه‌ی کۆمه‌ڵه‌ خولقاندی .
پێگه‌ی چینایه‌تی روانگه‌و ره‌خنه‌گره‌کان
ئه‌و سه‌رده‌مه ،‌ ئێمه‌ ( ره‌خنه‌گره‌کان ) بۆ دیاریکردنی ناسنامه‌ی که‌سه‌کان و شوناسی رێکخراوو کۆمه‌ل و ئیتیجاهه‌ ئه‌ده‌بی و رۆشنبیرییه‌کان په‌نامان بۆ شیکردنه‌وه‌یه‌کی چینایه‌تی ده‌برد ، واته‌ ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌و کاته‌ فێربووبووین ، ئامرازی شیکردنه‌وه‌ی مارکسیانه‌مان به‌کار ده‌هێنا ، به‌رامبه‌ره‌کانیشمان پێوه‌ره‌ سۆسیۆلۆجی و سایکۆلۆجییه‌کانی سه‌ر به‌ قوتابخانه‌ رۆژئاواییه‌کانیان بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی که‌س و ئیتیجاهه‌ نه‌یاره‌کانیان به‌کارده‌هێنا ، بۆیه‌ ئێمه‌ ( ره‌خنه‌گره‌کان ) روانگه‌ به‌ گشتی و شه‌خسییه‌ته‌ ئه‌ده‌بییه‌کانیمان به‌ ورده‌بۆرژوازیی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌دا ، دیاره‌ ورده‌بۆرژوازیش به‌پێی سه‌رچاوه‌ مارکسییه‌کان سیفه‌تی تایبه‌تی به‌خۆیان هه‌یه‌ . ئێمه‌ سه‌رباری ئه‌م ناسنامه‌یه‌ پێمانوابوو که‌ ئه‌م ورده‌بۆرژوازییه‌ به‌ هۆی ئه‌وه‌ی له‌ سایه‌ی سیستمێکی نیمچه‌ ده‌ره‌به‌گیدا ده‌ژین ، کاریگه‌رێتی ئایدیای ده‌ره‌به‌گییان به‌سه‌ره‌وه‌یه‌ ، ئه‌مه‌ش هۆکارێکه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ توندی به‌گژ ره‌خنه‌دا ‌بچنه‌وه‌و ئاماده‌ نه‌بن‌ ره‌خنه‌گرتن له‌ به‌رهه‌مه‌کانیان قبووڵ بکه‌ن ؛ هه‌روه‌ها له‌ نێوان کۆن و نوێدا بێن و بچن و هه‌ڵوێستیان له‌م کایه‌یه‌دا جۆرێک له‌ هه‌ڵواسراوه‌یی پێوه‌ دیاربێت و وه‌ک ورده‌بۆرژوا فه‌ردییه‌ت له‌ هه‌ڵوێستیاندا هه‌بێت و‌ ، به‌ پاساوی ئه‌وه‌ی دژی ئیلزامن ، ‌ رێکخستن و ئیلتیزامی سیاسی و فیکری و ئه‌ده‌بی رەتبکەنەوە . جگه‌ له‌م هه‌ڵسه‌نگاندنه‌ ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستیی گۆشه‌گیرو به‌ که‌م سه‌یرکردنی جه‌ماوه‌رمان ده‌دایه‌ پاڵیان به‌ به‌ڵگه‌ی ناوه‌رۆکی نووسینه‌کانیان و شێوازی ئه‌و زمانه‌ی پێیان ده‌نووسی که‌له‌لای ئێمه‌ له‌گه‌ڵ ئاستی جه‌ماوه‌رێک ، که‌ ئه‌و کاته‌ زۆربه‌ی نه‌خوێنده‌واربوو ، نه‌ده‌گونجا .
دیاره‌ روانگه‌ش له‌ زمانی هێمائه‌ده‌بییه‌کانیه‌وه‌ هه‌ڵسه‌نگاندنیان هه‌بوو بۆ ره‌خنه‌گره‌کان ، ئه‌گه‌رچی وه‌سفێکی چینایه‌تییان بۆ نه‌ده‌کردین ، به‌ڵام به‌شێک له‌وسیفه‌تانه‌ی ئێمه‌ دابوومانه‌ پاڵیان پێمانیان ده‌گوته‌وه‌ . ئه‌وان ئێمه‌یان به‌ دۆگم ناوده‌برد ، پێیان وابوو ئازادییان لێزه‌وت ده‌که‌ین ، له‌جیاتی ئیلتیزام ، به‌ رێگه‌یه‌ک یان فیکرێکی دیاریکراو ئیلزامیان ده‌که‌ین . پێیان وابوو ئێمه‌ که‌سپه‌رستین له‌ڕێی پیاهه‌ڵوتنی ستالین و ماوتسیتۆنگه‌وه‌ ، هه‌روه‌ها پێیان وابوو ئێمه‌ لایه‌نگیری توندوتیژین و ده‌مانه‌وێت بیروباوه‌ڕی خۆمان له‌ ئاینده‌دا به‌ هۆی توندوتیژییه‌وه‌ بسه‌پێنین ، جگه‌ له‌وه‌ بوونی گیانی ئینته‌رناسیۆنالیستییان له‌ ئێمه‌دا به‌ خه‌وش ده‌زانی و پێیان وابوو له‌ڕێگای نه‌ته‌وه‌ لامانداوه‌و له‌ جیاتی خه‌مه‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌کان خه‌مه‌ ناوچه‌یی و جیهانییه‌کانمان خستۆته‌ ریزی پێشه‌وه .‌ له‌ڕووی ئه‌ده‌بیشه‌وه‌ ئێمه‌یان له‌ کایه‌ی ئه‌ده‌بدا به‌ نه‌زان ده‌زانی یان لانیکه‌م به‌ شوێنکه‌وتوانی ئه‌ده‌بی کۆن و پێوه‌ره‌کانی ئه‌و ئه‌ده‌به‌یان به‌ خه‌ڵکی ده‌ناساندین.
ناکۆکییه‌کانی روانگه‌و ره‌خنه‌گره‌کان
ئه‌گه‌ر وتاره‌کانی ئه‌و پۆلیمیکه‌ ئه‌ده‌بی و سیاسییه‌ فراوانه‌ی ئه‌وسا ، واته‌ چل ساڵ له‌مه‌وبه‌ر جارێکیتر بخوێنینه‌وه‌ ، کۆمه‌ڵێک خاڵ و بابه‌تی ناکۆکی ده‌بینین . له‌به‌ر ئه‌وه‌ بێ شرۆڤه‌کردنیان لێره‌دا به‌ کورتی ده‌یانخه‌ینه‌ڕوو .
1 ) روانگه‌ دروشمی ( وته‌ی نوێ ، بیری نوێ ، کرداری نوێ ) ی بۆ خۆی دیاریکردبوو ، رایانوابوو که‌ ئه‌و ئه‌ده‌به‌ی پێشکه‌شی ده‌که‌ن ئه‌و سێ لایه‌نه‌ نوێیه‌ی تێدایه‌ ؛ ئێمه‌ش بڕوامان وابوو وته‌ی نوێ ده‌بێت ریالیزمی شۆڕشگێڕانه‌و ریالیزمی سۆسیالیستی بێت ، بیری نوێ ده‌بێت مارکسیزم – لێنینیزم – بیروباوه‌ڕی ماوتسیتۆنگ بێت ، کرداری نوێش ده‌بێت کارێکی رێکخراوه‌یی کۆمۆنیستی بێت له‌ نێو جه‌ماهیردا .
2 ) به‌رهه‌مه‌کانی روانگه ،‌ له‌گشتێتی خۆیدا ، ئه‌ده‌بێکی نه‌ته‌وه‌یی ( هه‌موو نه‌ته‌وه‌ ) ی به‌رجه‌سته‌ ده‌کرد ، ئێمه‌ش پێداگریمان له‌سه‌ر ئه‌ده‌بی گه‌ل ده‌کرد ، گه‌لیش له‌لای ئێمه‌ کرێکاران و جووتیاران و ورده‌بۆرژوازی شۆڕشگێڕو بۆرژوازی نیشتمانی بوو .
3 ) روانگه‌ بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌ده‌بێکی ئازادی بێسنوور و رۆخ ده‌کرد ، ئێمه‌ش بڕوامان وابوو که‌ ئازادی ره‌ها نییه‌و واقیعێک له‌م جیهانه‌دا نییه‌ پێی بڵێن ئازادی بێسنوور و بێپه‌ی .
4 ) روانگه‌ ده‌یانگوت ئێمه‌ ئه‌ده‌ب بۆ ده‌سته‌یه‌ک ( نوخبه‌ ) ده‌نووسین و مه‌رج نییه‌ خه‌ڵکی لێمان تێبگه‌ن ، ئێمه‌ش ده‌مانگو‌ت ده‌بێت ئه‌ده‌ب بۆ خه‌ڵکی و بۆ ملیۆنه‌ها که‌س بنووسرێت .
5 ) روانگه‌ رۆڵی شاهیدی به‌ ئه‌دیبان و نووسه‌ران ده‌دا ، واته‌ شاهید بن له‌سه‌ر سه‌رده‌مه‌که‌ی خۆیان ، ئێمه‌ش رۆڵێکی ئه‌کتیڤمان بۆ ئه‌دیبان و نووسه‌ران داده‌نا که‌ ده‌بێت شانبه‌شانی جه‌ماهیر پراکتیکی خه‌باتی شۆڕشگێڕانه‌ بکه‌ن .
6 ) روانگه‌ بانگه‌شه‌ی ئه‌ده‌بێکی کوردیی هاوچه‌رخ و مۆدێرنی ده‌کردو ئه‌رکی خۆی بۆ پیاده‌کردنی ئه‌و ئه‌ده‌به‌ ده‌ستنیشانکردبوو ، ئێمه‌ش ئه‌رکی به‌دیهێنانی ئه‌ده‌بێکی واقیعیی شۆڕشگێڕانه‌و رۆمانسی شۆڕشگێڕانه‌مان بۆ قۆناغی رزگاری نیشتمانی ( شۆڕشی دیموکراتی نیشتمانی ) و ئه‌ده‌بێکی واقیعیی سۆسیالیستی بۆ قۆناغی سۆسیالیزم له‌ ئه‌ستۆی خۆمان دانابوو . هه‌ر له‌م بواره‌دا ، روانگه‌ ئه‌ده‌بی له‌ ژوور و له‌ ده‌ره‌وه‌ی قۆناغی مێژووییدا ده‌بینی ، ئێمه‌ش ئه‌رکی ئه‌ده‌بمان به‌ قۆناغی مێژووییه‌وه‌ گرێدابوو ، به‌ مانا ده‌بێت ئه‌ده‌ب له‌ هه‌ر وڵاتێکدا ، له‌ خزمه‌تی به‌دیهێنانی ئه‌رکه‌کانی قۆناغه‌ مێژووییه‌که‌دا بێت ، به‌پێی ئه‌و قۆناغه‌ی که‌ ئه‌و وڵاته‌ ده‌یبڕێت .
7 ) روانگه‌ باوه‌ڕیان به‌ ئه‌ده‌بێکی هه‌مه‌ڕه‌نگ هه‌بوو ، ئێمه‌ش باوه‌ڕمان به‌ کێبه‌رکێی ئه‌ده‌بی هه‌بوو که‌ ئه‌و کاته‌ له‌ وتارێکمدا به‌ بۆڕبۆڕێنی ئه‌ده‌بی ناوزه‌دمکرد .
8 ) سه‌باره‌ت به‌ ره‌خنه‌گرتن ، روانگه‌ ته‌نها پسپۆڕه‌کانی بواری ره‌خنه‌ی به‌ شایسته‌ی ئه‌وه‌ ده‌زانی ره‌خنه‌بگرن ، به‌ڵام ئێمه‌ جه‌ماهیریشمان به‌ شایسته‌ی ره‌خنه‌گرتن ده‌زانی و داوای یه‌کێتیی ره‌خنه‌ی پسپۆڕه‌کان و ره‌خنه‌ی جه‌ماهیریی ده‌کرد .
9 ) روانگه‌ زۆر جه‌ختیان له‌سه‌ر شێوه‌ ده‌کرد له‌ ده‌قی ئه‌ده‌بیدا و زێتر شێوه‌یان له‌لا مه‌به‌ست بوو ، ئێمه‌ش جه‌ختمان له‌سه‌ر یه‌کێتیی شێوه‌و ناوه‌رۆک ده‌کرد و ناوه‌رۆک له‌ ریزی پێشه‌وه ،‌ له‌و بڕوایه‌وه‌ که‌ چینه‌کان ، هه‌ر یه‌که‌یان ، به‌ پله‌ی یه‌که‌م ناوه‌رۆکیان مه‌به‌سته‌.
10 ) هه‌موو ئه‌و خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه‌ له‌ یه‌ک خاڵ و بابه‌تی ناکۆکیدا به‌رجه‌سته‌ده‌بوو ، ئه‌ویش په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌ده‌ب و سیاسه‌ت بوو ، روانگه‌ ، ئه‌ده‌بیان له‌ سیاسه‌ت جیاده‌کرده‌وه ، خاوه‌نی تیۆریی ( ئه‌ده‌ب بۆ ئه‌ده‌ب ) بوون ، هه‌رچی ئێمه‌یش بووین یه‌کێتیی ئه‌ده‌ب و سیاسه‌تمان ده‌ویست چونکه‌ بڕوامان وابوو که‌ بۆ گه‌لێکی سته‌مدیده‌ که‌ له‌ ژێر باری چه‌وساندنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تیدا بێت ( ئه‌و کاته‌ هێشتا جینۆساید له‌ ئارادا نه‌بوو ) ناکرێت ئه‌ده‌به‌که‌ی به‌ سیاسه‌ته‌وه‌ گرێنه‌دات بۆیه‌ بانگه‌شه‌ی یه‌کێتیی سیاسه‌ت و ئه‌ده‌بمان ده‌کرد و سیاسه‌ت له‌ڕیزی پێشه‌وه‌ ، هه‌ر به‌و پێیه‌ش یه‌کێتیی ره‌خنه‌ی سیاسی و ئه‌ده‌بیمان پێکه‌وه‌ داوا ده‌کرد که‌ دیسان ره‌خنه‌ی سیاسی له‌ ریزی پێشه‌وه‌دا بێت .
ده‌وری مێژوویی روانگه . . . روانگه‌ چیکرد ؟ ‌
راستییه‌ک هه‌یه‌ پێویسته‌ هه‌ر که‌سێک که‌ دیراسه‌ی روانگه‌ ده‌کات بیزانێت تا له‌ هه‌ڵسه‌نگاندنه‌کانیدا به‌هه‌ڵه‌ نه‌چێت ، ئه‌ویش ئاستی جیاجیاو تێگه‌یشتنی جیاوازو یه‌کنه‌بوونی هه‌ڵوێست و کاردانه‌وه‌ی جیاوازی ئه‌دیبه‌کان بوو‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر یه‌کێک له‌و بابه‌تانه‌ی ململانێی فیکری و ئه‌ده‌بیی له‌سه‌ر ده‌کرا . ئه‌م راستییه‌ بۆ ره‌خنه‌گره‌کانیش هه‌ر به‌و شیوه‌یه‌یه‌ . واته‌ که‌ ده‌ڵێین روانگه‌ مه‌رج نییه‌ هه‌موو روانگه‌ییه‌کان له‌ ته‌واوی پرسه‌ سیاسی و ئه‌ده‌بییه‌کاندا وه‌ک یه‌ک بووبن ، هه‌روه‌ها ره‌خنه‌گره‌کانیش هه‌میشه‌ یه‌کنه‌بوون ئه‌گه‌رچی یه‌کگرتوویی و ، فیکری سووربوونیان له‌سه‌ر بردنه‌ پێشه‌وه‌ی ململانێکه‌ زێتر له‌ماندا به‌دیده‌کرا و ریزه‌که‌یان پته‌وتربوو .‌
ئه‌و ده‌سته‌ ئه‌دیبه‌ی بانگه‌وازه‌که‌یان واژۆکرد هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ ناکۆکیی له‌ نێوانیاندا هه‌بوو به‌تایبه‌تی له‌ڕووی سیاسییه‌وه‌ چونکه‌ پێش ئه‌مه‌ سه‌ر به‌ ئینتیمای حزبی جیاجیابوون( قیاده‌ مه‌رکه‌زی حزبی شیوعی ، کاژیک ، پارتی – باڵی مه‌کته‌بی سیاسی ) . له‌م ئینتیما جیاوازه‌دا ، فراوانتریش له‌وه‌ی ده‌سته‌ی بانگه‌وازه‌که‌‌ ، له‌نێو ئه‌و ئه‌دیب و رۆشنبیره‌ گه‌نجانه‌شدا هه‌بوو که‌ روانگه‌یان له‌لا په‌سه‌ند بوو . ره‌خنه‌گره‌کانیش به‌ تایبه‌تی ( نووسه‌ری ئه‌م وتاره‌و کاک فوئاد مه‌جید میسری و شه‌هید فازیلی مه‌لا مه‌حمود ) له‌ قۆناغی یه‌که‌مدا ئینتیمای سیاسییان بۆ کۆمه‌ڵه‌ هه‌بوو ، له‌ قۆناغی دووه‌می ململانێکه‌دا که‌ ساڵی 1972 دوای نووسینه‌که‌ی شێرکۆ بێکه‌س ( روانگه‌و کوێره‌ ره‌خنه‌ ) ده‌ستیپێکرد ، هه‌ر یه‌که‌یان سه‌ر به‌ رێکخراوێکی سیاسی جیا بوون ( فازیل – قیاده‌ی مه‌رکه‌زی ، فوئاد میسری – کۆمه‌ڵه‌ی مارکسی لێنینی کوردستان ، فوئاد قه‌ره‌داغی – رێکخراوی مارکسی لێنینی شیوعییه‌کانی عێراق ) ، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌رسێکیان ماویست بوون و ، سه‌رچاوه‌ی نووسینه‌کانیان زیاتر ئه‌ده‌بیاتی‌ ماویستی بوو ، که‌سێک هه‌ستی به‌ جیاوازی ئینتیما سیاسییه حزبییه‌‌که‌و هه‌ڵوێستیان له‌ روانگه‌ نه‌ده‌کرد .
له‌ڕاستیدا کاردانه‌وه‌ی ئه‌م سێ نووسه‌رو ره‌خنه‌گره‌ به‌رامبه‌ر روانگه‌ وه‌کو یه‌ک نه‌بوو ، ئه‌وه‌نده‌ی په‌یوه‌ندی به‌ نووسه‌ری ئه‌م وتاره‌وه‌ هه‌بێت له‌سه‌ر هه‌مان پره‌نسیپی ( یه‌کگرتن و ململانێ ) به‌رده‌وامبوو ، بۆیه‌ ئه‌و کات لایه‌نه‌ ئیجابییه‌کانی روانگه‌ی فه‌رامۆش نه‌کردو له‌ وتاره‌کانیدا ئاماژه‌ی پێیانداوه ،‌ که‌ لێره‌دا به‌شیکیان به‌ کورتی به‌یانده‌که‌ینه‌وه‌‌ .
1 – له‌ دوای تێشکانی شۆڕشی چوارده‌ی ته‌موزو هێرشی سه‌ربازیی حکومه‌تی قاسم له‌ساڵی 1961 دا بۆ سه‌رکوردستان تا به‌ ئازاری 1970 ده‌گات ، سڕبوون و وشکه‌وه‌بوونێکی به‌رچاو به‌ رۆشنبیریی کوردییه‌وه‌ ، به‌تایبه‌تی به‌ ئه‌ده‌به‌وه‌ ، دیاربوو . ده‌شێت ئه‌م حاڵه‌ته‌ به‌ متبوونی ئه‌ده‌بیی ناوبه‌رین ، به‌ڵام روانگه‌ توانی ئه‌و گۆمه‌ مه‌نده‌ بشڵه‌قێنێت و گیان به‌به‌ری ئه‌ده‌بی کوردیدا بکاته‌وه‌ ،‌ بۆیه‌ له‌ یه‌که‌م وتارمدا ئه‌م راستییه‌و چه‌ند راستییه‌کیدیکه‌م له‌م باره‌یه‌وه‌ به‌یانکردووه‌ .
2 – روانگه‌ توانی قۆرخکردنی ئه‌ده‌بی کوردی له‌لایه‌ن کۆمه‌ڵێک ئه‌دیبی په‌ککه‌وتوی بێ به‌رهه‌مه‌وه‌ کۆتایی پێبهێنێت و نه‌وه‌یه‌کی گه‌نجی خاوه‌ن تواناو به‌هره‌ به‌ ده‌وری خۆیدا کۆبکاته‌وه‌ .
3 – روانگه‌ توانی دیواری ترس له‌ کۆنه‌پارێزانی کورد بڕوخێنێت و له‌سه‌ر پرسی ئافره‌ت هه‌ڵبداتێ و بانگه‌وازێکی بوێرانه‌ی وه‌ک ” ئه‌ی قه‌ڵه‌مه‌ نه‌ترسه‌کان یه‌کگرن ” ده‌ربکات ، که‌ خوێندکارانی هاوڕێمان له‌ زانکۆی به‌غدا ، که‌ ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه‌ بوون ، رۆڵێکی دیاریان هه‌بوو له‌ پشتگیری وناردنی بروسکه‌و ته‌بلیغاتی سیاسیدا .
4 – بانگه‌وازه‌که‌ پره‌نسیپی سوودوه‌رگرتنی له‌ که‌لتورو بایه‌خدان به‌ نوێکاری له‌ ئه‌ده‌بدا راگه‌یاند ، به‌مه‌ش گورزێکی باشی گه‌یانده‌ دوو بیرکردنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ : یه‌که‌میان وه‌رگرتنی هه‌موو که‌لتووری رابردوو به‌بێ بژارو ته‌ته‌ڵه‌کردنی و ، دووه‌میان ره‌تکردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و که‌لتووره‌‌ی له‌ رابردوودا به‌رهه‌مهاتووه‌و بۆمان به‌جێماوه‌ .‌ .
5 – به‌کارهێنان و هاندانی گه‌نجان له‌سه‌ر یاخیبوون و شۆڕش و نوێکردنه‌وه‌ ، بوارێکی باشی ره‌خسان که‌ گه‌نجه‌کان سامیان له‌ ئه‌قڵییه‌تی دواکه‌وتووی باوی کورده‌واری بشکێت و ، زه‌مینه‌ش خۆشبکات که‌ ئێمه‌ی هه‌ڵسووڕاوانی بزووتنه‌وه‌ی سیاسیی ئه‌و کاته‌ ده‌ست ئاواڵه‌تر بین له‌ ئاخاوتن و نووسین و هه‌ڵوێست و په‌یوه‌ندی به‌ خه‌ڵکه‌وه‌ ، ئه‌گه‌رچی بارودۆخی کاری نهێنی هێشتا هه‌ر له‌مپه‌رێکی له‌به‌رده‌م کاره‌کانماندا دروستکربوو .
6 – هه‌رچه‌نده‌ زمانی نووسینی روانگه‌ بۆ خه‌ڵک نه‌بوو ، به‌ڵام له‌ڕووی رێزمان و پاکردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی کوردی له‌ وشه‌ی بیانی و ده‌ستبردن بۆ خه‌یاڵ و وێنه‌ی شیعری‌ و وێنا هونه‌رییه‌کان ، داهێنانێکی کرد ، که‌ دوایی به‌ سوود گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ زمان و ئه‌ده‌بی کوردی .
7 – له‌هه‌موو ئه‌و خاڵانه‌ گرنگتر بزواندن و جێگیرکردنی بزووتنه‌وه‌یه‌کی فراوانی ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی بوو ، که‌ ده‌یان نووسه‌رو ئه‌دیب ئه‌سپی خۆیان تێدا تاودا . ئاکامی ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ی ره‌خنه‌ ، جگه‌ له‌ خستنه‌وه‌ی گه‌نجینه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی ، هه‌زاران گه‌نجیشی به‌ره‌و خوێندنه‌وه‌و به‌شداریکردن له‌ بزووتنه‌وه‌ی سیاسیدا هاندا ، که‌ له‌سه‌ر بنه‌ماو پێوه‌رێکی نوێ بیربکه‌نه‌وه‌و کار بکه‌ن و له‌ خزمه‌تی گه‌ل و نیشتمان و داخوازی و ئامانجه‌کانی جه‌ماهیردا بن . هه‌ر ئه‌م گیانه‌ ره‌خنه‌ییه‌ی ره‌خنه‌گره‌کان له‌ بواری ئه‌ده‌بدا پیاده‌یان کرد ، ‌ دواتر بووه‌ هێزێکی کاریگه‌رو ، به‌ سوودوه‌رگرتن له‌و زانیارییه‌ فیکری و سیاسییانه‌ی ره‌خنه‌گره‌کان له‌ ململانێی فیکری و سیاسی ئه‌و کاته‌دا روونیان ده‌کردنه‌وه‌و له‌ڕێی ئه‌ده‌ب و ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بییه‌وه‌ ده‌یانگه‌یاند ، هانی سه‌دان گه‌نجی کوردی دا به‌ ریزه‌کانی کۆمه‌ڵه‌وه‌ په‌یوه‌ست بن و پاشانیش له‌ هه‌ڵگیرساندنی بزووتنه‌وه‌ی به‌ره‌نگاریی چه‌کدارانه‌دا دژی حوکمی شۆڤێنی و فاشستی به‌عس به‌شداریی بکه‌ن و بجه‌نگن .
روانگه‌ وه‌ک دیارده‌یه‌کی ئه‌ده‌بی – سیاسی له‌ بارێکی مێژوویی دیاریکراوی کۆمه‌ڵگای کوردی و بزووتنه‌وه‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌که‌یدا هاته‌ ژیانه‌وه‌ . له‌گه‌ڵ هاتنیدا تۆوی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی خۆی هه‌ڵگرتبوو . یه‌کێتییه‌کی ئایدیۆلۆژی له‌نێویدا نه‌بوو . ده‌رگیری چه‌ند ناکۆکی جیاجیا بوو . له‌ پێگه‌ی چینایه‌تیی ورده‌بۆرژوازیی ناڕازیی ئه‌وسه‌رده‌مه‌وه‌ چالاکییه‌ ئه‌ده‌بییه‌کان و ململانێکانی خۆی ئه‌نجامده‌دا . واقیعی روانگه‌و پێکهاته‌که‌ی به‌ پێشبینی ئێمه‌ی ره‌خنه‌گره‌کان ئه‌وه‌نده‌ی تێدا نه‌ده‌بوو که‌ به‌رگه‌ی سه‌رجه‌می ئه‌و ناکۆکییانه‌ی به‌ره‌وڕووی بووبوونه‌وه ‌بگرێت . روانگه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رخانی کۆمه‌ڵایه‌تیی باوی ئه‌و کاته‌دا له‌ ناکۆکیدا بوو . ناکۆکی روانین و میتۆدی بیرکردنه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ که‌لتوری باوی خاوه‌ن مێژووی نه‌ته‌وه‌یی هه‌بوو . بارودۆخی جیهانی و ناوچه‌یی و ناوخۆش ، له‌ڕووی بره‌وسه‌ندنی بزووتنه‌وه‌ی کرێکاری و کۆمۆنیستی و ، بزووتنه‌وه‌ رزگاریخوازانه‌ نیشتمانییه‌کان له‌ ئاسیاو ئه‌فریقیاو ئه‌مریکای لاتیندا ، له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ململانێ و به‌رده‌وامیی ئه‌ودا نه‌بوو . جیهانبینی و ئایدیۆلۆژیایه‌کی دیاریکراویان نه‌بوو تا وه‌ک سه‌رچاوه‌ بۆ هه‌ڵوێسته‌ فیکری و سیاسی و ئه‌ده‌بییه‌کانیان بۆی بگه‌ڕێنه‌وه‌ . له‌ ژیانی واقیعیی جه‌ماهیری خه‌ڵکی کرێکارو جووتیارو زه‌حمه‌تکێشی کوردستانه‌وه‌ دوور بوون ، ئه‌ده‌به‌که‌شیان بۆ نوخبه‌ بوو نه‌ک بۆ ئه‌و جه‌ماهیره‌و‌ . . . هتد . له‌به‌ر ئه‌وه‌ وه‌ک ئێمه‌ پێشبینیمانکرد یه‌کگرتنه‌که‌یان له‌و رێبازه‌دا نیسبی و کاتیی بوو ، سه‌ره‌نجامیش ناکۆکییه‌کان کاریتێکردن و دوای ماوه‌یه‌ک سه‌ریهه‌ڵداو به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی بردن . روانگه‌ له‌ به‌رامبه‌ر ئایدیاو رۆشنبیریی باوی کۆمه‌ڵگای کوردیدا سه‌رکه‌وتنی به‌رچاوی به‌ده‌ستهێنا ، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ر ئایدیاو رۆشنبیریی زیندووی مارکسیزمی ئه‌و کاته‌ شکستی هێناو دواجار خۆیان به‌ وازهێنان و ساردبوونه‌وه‌یان ناکامی و شکستی رێبازه‌که‌یان راگه‌یاند .

خوێندنەوەیەکی بەرایی بۆ ” پەروەردەو گرفتەکانی “

خوێندنەوەیەکی بەرایی بۆ ” پەروەردەو گرفتەکانی ”

ئەم کتێبە : ” پەروەردەو گرفتەکانی ” ، کۆبەندی کۆمەڵێک وتاری مامۆستا ( عومەر محەمەد ئەمین ) ە ، دەربارەی ” گرفتە هەنووکەییەکانی سیستمی پەروەردە لە کوردستاندا دوای بەستنی کۆنگرەی پەروەردەیی ( ٢٢ – ٢٤ ) ئایاری ٢٠٠٧ ” ، ئەو کۆنگرەیەی چەند دەستکارییەکی ریفۆرمیستانەی سیستمی خوێندنی بەعسی کردو ، ئەوە پێنج ساڵە پڕاکتیک دەکرێت .
ئەم کتێبە لە پێشەکییەک و ٢٣ بابەتی پەروەردەیی جیاجیا پێکدێت ، تێیاندا گرفتەکان لەباری سەرنجی کەسێکی پەروەردەیی و شارەزاوە دەخرێنەڕوو ، کە بۆ خۆی داکۆکیکارێکی ئەو ” سیستمە نوێیە “یەو ، رەخنەکانیشی بە نیازی پڕکردنەوەی کەموکووڕیەکان و بەرەوپێشەوەبردنی ئەو “سیستمە ” ئاڕاستەکردووە ، وەک خۆی بەم شێوەیە لەپێشەکییەکەیدا دەریدەبڕێت : ” ئەم پەڕتووکەش هەوڵێکە بۆ ئەوەی کە پێویستە لە کوردستاندا بەبەردەوامی لەهەوڵ و کۆششدا بین بۆ گۆڕانکاری و بنیاتنانی پەروەردەیەکی مۆدێرن کە بە خواستی سەرجەم کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان بێت و گەڕانەوە نەبێت بۆ دواوە ، سیستمی نوێ هەرچەندە کێشەو گرفتی هەبێت و ، هەرچەندە پێویستی بە کاتی زیاتر هەبێت ، بەڵام هەنگاوێکە بۆ گۆڕانکاری بە دیدی نوێ ” ، ئەم ئامانجەشی لەسەر ئەو رایەی بنیاتناوە کە ئەم سیستمە ، سیستمێکی شمولیی ” کۆنی ( ٨٠ ) ساڵەی رژێمێکی دیکتاتۆری بەعس ” ی هەڵوەشاندۆتەوە ” کە سەرلەبەری لە خزمەتی تاک حزبیدا بووە ” ، بۆیە پێیوایە پشتگیری و پشتنەگرتنی ئەو دەستکاریانە خاڵی ململانێی دوو بەرەن و ، بەرەکانیش بە کۆن و نوێ لە بواری پەروەردەدا ، ناوزەد دەکات .
لەم خوێندنەوە تایبەتەدا ناچینە ناو وردەکارییەکانی بیروڕا جیاوازەکان ، چ لە شیکردنەوەی چەمکە گشتییەکان و چ لە خوێندنەوەی چەمکە پەروەردەییەکاندا بێت ، چونکە دەبێت ئەو دیالۆگە بۆ دوای چاپ و پەخشی کتێبەکە دوابخرێت ، بۆیە زێتر ئەو لایەنە ئەرێیانە دەخەینەڕوو کە نووسەر توانیویەتی سەرکەوتوانە نمایشیان بکات و ، لەدیدێکی کارگێریی و پەروەردەییەوە ، پێزێکی ئەوتۆیان تێدایە ، سەرنجی خوێنەرانی بۆ رابکێشێت .
گرفتەکانی پەروەردە
نووسەر وەک کەسێکی تەواو شارەزا ، کە ساڵانێکی بەرچاوی تەمەنی لە کاری مامۆستایەتی و بەڕێوەبردنی قوتابخانەی سەرەتایی بەسەربردووەو چەند ساڵێکیشە پەروەردەی قەزایەک بەڕێوەدەبات ، گرفتە هەنووکەییەکانی ئەمڕۆی پەروەردەی دیاریکردووە . گرفتەکان بریتین لە : ” گۆڕینی سیستمی نوێ ، گۆڕانی بەردەوام و ناجێگیر ، تێکەڵکردنی سیاسەت و دین ، مانگرتنی خوێندکاران ، گەندەڵی ، دابەزینی رێژەی دەرچوون ، تێکچوونی کلتوری پەروەردە ، نەبوونی توێژەری کۆمەڵایەتی لە قوتابخانەکاندا ، بایکۆتکردنی خوێندن ، کەمی میلاک و گرفتی راهێنانی مامۆستایان ، گرفتی دامەزراندن ، زیادبوونی دانیشتوان و زۆریی خوێندکاران ، خوێندنی ئێواران ، قوتابخانەو خوێندنگای نموونەیی ، نەبوونی کادیری شارەزا ، گۆڕینی کابینەی حکومەت ، بەدوادانەچوونی گرفتەکان ، بودجە ، تاقیگە ، بینای قوتابخانە ، مووچەو دەرماڵەی مامۆستایان ، گواستنەوەی مامۆستایان ، کێشەی تاقیکردنەوەکان و ترسەکانی قوتابیان ، نمرەکانی قۆناغی ئامادەیی و . . . هتد ” . هەروەها چەند گرفتێکیدیکە دەخاتەڕوو کە کاریگەرێتییان لەسەر گرفتەکانی سەرەوە هەیە وەک : ” گواستنەوەی مامۆستایان ، تێکچوونی خشتەی وانەکان ، کێشەی نەمانی ئەوەلییاتی مامۆستایان و فەرمانبەران لە راپەڕیندا ، نەبوونی زمانێکی سادە لە نێوان دایکان و باوکان و مامۆستایاندا ، گرفتی پیری و پەککەوتەیی مامۆستایان و فەرمانبەران و خانەنشین نەبونیان ” . ئەو راستییەش ناشارێتەوە کە : ” تا کێشەیەک چارەسەر دەکرێت دەیان کێشەی تر سەرهەڵدەدەن ” .
چارەسەری گرفتەکان
نووسەر هەر تەنها گرفتەکانی دەستنیشان نەکردووە ، بەڵکو چەند رێگا چارەیەکیشی دیاریکردووە . بۆچوونی ئەو بۆ چۆنایەتی چارەسەرکردنەکان پشت بە تێڕوانینی واقیعیانەیان دەبەستێت .
نووسەر یەکێک لەو راستییانە بەیاندەکات و دەڵێت : ” گۆڕانکاریی لە خودی مرۆڤەکاندا کاری پەروەردەیە ” ، کەواتە دەبێت ئاڕاستەی چارەسەرکردنی گرفتەکان و تەواوی ” سیستم ” ە کە بۆ بنیاتنانی مرۆڤ و گۆڕانکارییەک بێت کە مرۆڤەکان لەم سەردەمەدا پێویستیانە . دیارە ئەم بیرکردنەوەیە ، ئا بەو شێوە روون و پەروەردەییە ، تەواو دروستەو ، ئەگەر میکانیزمێکی گونجاوی بۆ پەیڕەوبکرێت ، بەرەنجامی ئەرێیانەی لێدەکەوێتەوە .
پەیوەند بەو راستییەی سەرەوە ، نووسەر راستییەکی بەرچاوی واقیعەکە دەخاتەڕوو ئەویش ” گەندەڵییە وەک گەورەترین گرفتی پەروەردە ” ، کە لێرەشدا راستیی پێکاوەو کۆسپێکی دیاری سەرەڕێگای هەموو جۆرە پێشکەوتنێکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کارگێڕی و پەروەردەیی و . . . هتد دیاریکردووەو ، وەک هۆکارو سەرچاوەی گرفتەکانیش ئاماژەیپێداوە .
یەکێکیتر لەو خاڵانەی سەرنج رادەکێشن ، داواکردنی توێژینەوەی زانستییە لەلایەن نووسەرەوە . ئەم داوایە نیشانەی هەستێکی زانستی و پەروەردەییەو ، بەپێچەوانەی شێوازو رووکاری کارکردنی ئەمڕۆی دەسگاکانی پەروەردەیە لە کوردستاندا ، کە زێتر بڕیاردانە کارگێڕی و پەروەردەییەکان سەرپێیی و فەردین و بەپێی میزاجی لێپرسراوەکان گۆڕانیان بەسەردادێت ، تەنانەت کۆنگرە پەروەردەییەکانیش ئەم شێوازە پەیڕەوناکەن و لە بری گەڕانەوە بۆ ئەنجامی توێژینەوە مەیدانییەکان ، تەنها پشت بە بیروبۆچوونی ئەو لیژنانە دەبەستن کە بەر لە کۆنگرەکان پێکدەهێنرێن ، دواتریش بەر لە ئەزموونکردنی بڕیارەکان گشتیدەکرێنەوەو بەسەر واقیعە پەروەردەییەکەیدا دەسەپێنن ؛ بەپێچەوانەی رێڕەوە جیهانییەکەی گۆڕانکاریی کە بەرنامەو گۆڕانکارییەکانی هەر سیستمێک یان بەشێکی سیستمەکە بێ ئەزموونکردنیان گشتیناکرێنەوە ، بۆیە لەگەڵ ئەوەدا کە پێشنیازی نووسەر بۆ ئەوەی گۆڕانکاریی بەشەخسی نەکرێت و لەڕێگای کۆنگرەی پەروەردەییەوە بێت تەواو دروستە ، دەبێت ئەوەی بخرێتەسەر کە کۆنگرەش دەبێت لەسەر بنەمای توێژینەوە زانستی و سایکۆلۆژی و پەروەردەییەکان بڕیارەکانی بدات و لە بەرنامەکانی گۆڕانکاریدا فۆرمەڵەیان بکات .
بابەتە پسپۆڕییەکان
نووسەر بەشێکی کتێبەکەی بۆ لێکۆڵینەوەو باسکردنی هەندێ بابەتی پسپۆڕیی لە بواری کارگێڕی و پەروەردەییدا تەرخانکردووە ، بەشێک لەو وتارانە پەیوەندییان بە گرفتەکانەوە هەیە وەک :
– گرفتی پەروەردە لە مێژوودا .
– گرفتەکانی ترس .
بەشەکەیتر پەیوەندییان بە تیۆری و بۆچوونە کارگێڕی و پەروەردەییەکانەوە هەیە وەک :
– راهێنانی مامۆستایان .
– پلانی ساڵانەی بەڕێوەبەری قوتابخانەکان .
– وانەی نموونەیی .
– پێشوازی لە منداڵانی پۆلی یەکەمی سەرەتایی لە رۆژی یەکەمی خوێندندا .
– بیروبۆچوونی فەیلەسووف و زاناکان لەسەر کرداری پەروەردە.
– پڕۆژەی تایبەت بە بوژاندنەوەی ژێرخانی پەروەردە .
– مەرجەکانی بەڕێوەبەری قوتابخانە .
– یەکەی سەرپەرشتیاریی گونجاو بۆ سیستمی خوێندن لە کوردستاندا .
دەکرا ئەم بابەتانە وەک بابەتی سەربەخۆ لە کتێبێکیتردا چاپ و پەخش بکرێن و تێکەڵ بە گرفتە تایبەتی و هەنووکەییەکانی “سیستمی ” پەروەردەی ئەمڕۆی کوردستان نەکرانایە .
بایەخ و گرنگیی کتێبی پەروەردەیی
یەکێک لەو دیاردانەی بە بەرچاوەوەیە کەمی کتێبی پەروەردەییە لە کتێبخانەی کوردیدا ، لایەنێکی ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ بایەخنەدان بەم بوارە گرنگە یان نەبوونی هوشیاریی سەبارەت بە گرنگیی پەروەردەو فێرکردن لە بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی تەندروست و پێشکەوتوودا ، بەتایبەتی لەسەردەمێکدا کە ئەرکی یەکەم و لەپێشتر ، گۆڕانکاریی بێت لە کەسایەتیی شێوێندراوی مرۆڤەکاندا ؛ لایەنێکیدیکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئاڵۆزی و ئاستەنگە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان کە کاریگەرێتی لەسەر تەواوی ژیانی کۆمەڵگا بەگشتی و تاکەکانی بەتایبەتی دادەنێن ، بۆیە خۆماندووکردنی نووسەران بەم لایەنە گرنگە شایانی دەستخۆشییە ، جا لەسەر بیروبۆچوونەکان کۆک بین لەگەڵ نووسەرەکاندا یان بیروڕای جیاوازمان هەبێت ، چونکە لەهەر وتارێکدا ، لەهەر لێکۆڵینەوەیەکدا ، لە خستنەڕووی هەر بابەتێکدا لەهەردوو جەمسەریەوە سوودمەند دەبین ، هەڵسەنگاندنی ئەرێیانە بەڵگەی سوودوەرگرتنی راستەوخۆمان دەداتێ و ، هەڵسەنگاندنی نەرێیانەش دەرگای دیالۆگێک ئاوەڵادەکات کە ئەویش سەرەنجام بە چەند راستییەک دەگات و لە پرۆسەیەکی بەردەوامدا سوودەکان نوێدەکەنەوە .
بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستییانە دەستخۆشی ئەم بەرهەمە پەروەردەییە لە مامۆستا عومەر دەکەم ، هیوادارم لەم چاپەی ئێستادا ، یان لەچاپەکانی داهاتوودا ، هەندێک بۆشایی نێو ئەم وتارانە پڕبکاتەوە بەتایبەتی لەڕووی :
– پشتبەستن بەسەرچاوەو ئاماژەپێکردنیان لە لێکۆڵینەوەو باسکردنی بابەتە پەروەردەیی و سایکۆلۆژی و کارگێڕێکاندا .
– یەکلاییکردنەوەی راشکاوانەی هەڵوێست لەسەر جیاکردنەوەی ئاین لە دەوڵەت و پەروەردەوفێرکردن .
– روونکردنەوەیەکی ئەکادیمیانەی “سیستمە نوێیەکە ” ، واتە : ئەوەی لە پەروەردەی کوردستاندا دەگوزەرێت گۆڕانکاریی ریشەیی سیستمی پەروەردەیە یان ریفۆرم و دەستکارییەکی سنوورداری سیستمەکەیە بەبێ هەڵتەکاندنی کلتورو بنەما سەرەکییەکانی پەروەردەی بەعس .
– ئایا پەروەردە لە کوردستاندا فەلسەفەی دیاریکراوی هەیە ؟ ئەو فەلسەفەیە کامەیە ، ناوی چییەو چۆن پڕاکتیک دەکرێت؟
– ئایا پرەنسیپی دیموکراسی ( بەبێ خۆنیشاندان ، مانگرتن ، بایکۆتکردن ، گوێگرتن لە خوێندکاران و کەسوکاریان ، هەڵبژاردنی بەڕێوەبەرو لێپرسراوە پەروەردەییەکان نەک دانانیان لەلایەن حزبی دەسەڵاتدارەوە ) هیچ مانایەک دەبەخشێت ؟
لە کۆتاییدا دڵنیام ئەم کتێبەی نووسەر سەرەتای تەمەنێکی بەبڕشتی نووسینی دەبێت لە کایەی پەروەردەدا ، خۆشەویستی نووسەر بۆ کارەکەی و سروشتی چالاکانەی ئەو کە زێتر لە دەساڵە ئاگاداریم ، چ لە یەکێتیی مامۆستایانی کوردستاندا و چ لە کارە پیشەییەکەیدا ، ئەو دڵنیاییەم پێدەبەخشی ، بۆیە چاوەڕوانی دواڕۆژێکی باشی لێدەکەم لە خزمەتی پەروەردەو فێرکردنداو هیوای سەرکەوتنی بۆ دەخوازم .

فوئاد قەرەداغی
سلێمانی / نیسانی ٢٠١٢