روونکرنەوەیەک سەبارەت بە رێکخراوی پەروەردەی نوێ

روونکرنەوەیەک سەبارەت بە رێکخراوی پەروەردەی نوێ

بەهاری ئەمساڵ ، بە دەستپێشخەری کۆمەڵێک مامۆستای دلسۆز ، رێکخراوێکی پەروەردەیی بە ناوی ( رێکخراوی پەروەردەی نوێ ) دامەزرا . من وەک ئەرکێکی سەرشانم و ، لەپێناوی ئەوەدا ئەم رێکخراوە ببێتە گرووپێکی فشاری رەخنەگر لە رەوتی وێرانی پەروەردەو فێربوون لە کوردستاندا ، لە زۆربەی کۆبوونەوەکانی بەر لە دامەزراندن و دوای دامەزراندنیشدا ، تا کۆتایی مانگی نیسان ، بەشداربووم . بەشداریم تەنها بۆ هاوکاریی بوو ، ئەندامی رێکخراوەکە نەبووم . لە سەرەتای مانگی ئایاریشەوە هچ پەیوەندیەکم بەم رێکخراوەوە نەماوە . بۆ ئاگاداریی هاوڕێیان و دۆستانم ، لەگەڵ ئەوپەڕی رێزم بۆ دامەزرێنەران و ئەندامانی رێکخراوەکە ، بۆ ئەو موتمانەیەی پێیانبەخشیم و ئەو رێزەی لەکاتی کارکردنماندا لێیاننام ، هیوای سەرکەوتنیان لە بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەدا بۆ دەخوازم کە لە بەرنامەکەیاندا تۆمارکراوەو بڕیاری هەمووانی لەسەر بوو .

فوئاد قەرەداغی ئابی ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٨ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٨ )

مرۆڤ بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە ، لەنێو کۆمەڵدا ، تایبەتمەندێتی کۆمەڵایەتی و مرۆڤبوونی پێکدێت . کۆمەڵایەتیبوونەکەی ، بەرەنجامی پڕۆسەیەکە لە بوونیەوە دەستپێدەکات و ، لە هەموو قۆناغەکانی ژیانیدا بەردەوام دەبێت . زاناکانی سایکۆلۆژیی ئەو پڕۆسەیەیان ناوناوە ( گەشەی کۆمەڵایەتی ) .
پڕۆسەی گەشەی کۆمەڵایەتی چەند رەهەندێکی هەیە ، رەهەندەکان لە گەشەکردنیاندا پێکەوە ، کەسایەتیی مرۆڤ دیاریدەکەن . رەهەندەکان بریتین لە لایەنەکانی جەستەیی و ژیری و ویژدانی و کۆمەڵایەتی . لایەنەکانی گەشەکردنی زمان و رووناکبیریی و ئاکاریش دەکەونە نێو رەهەندە سەرەکییەکانەوە . رەهەندی کۆمەڵایەتیی ، یان کۆمەڵایەتیبوونی مرۆڤ لە پڕۆسەی گەشەکردندا ، کاریگەریی لەسەر پرسی سیاسەت و ململانێ فیکری و سیاسییەکان و چۆنایەتیی بەڕێوەچوونی کۆمەڵگا هەیە . کۆی پرنسیپەکانی پەروەردەی نەوەکان ، بەگشتی ، چارەنووس و ژیانی کۆمەڵگا ، دیاریدەکەن .
چۆنیەتی کۆمەڵایەتیبوون ، پرسێکە بۆ ململانێی نێوان چین و مەیلە کۆمەڵایەتییەکان . هەر چین و توێژێکی کۆمەڵایەتی ، ململانێی کۆمەڵایەتیبوونی نەوەکان دەکات . بەپێی جیهانبینی و بەرژەوەندییەکانی خۆی ، ململانێی ئاڕاستەکردنی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگا دەکات . بەم پێیە ، ململانێی پێشکەوتن و دواکەوتن ، ململانێی کۆن و نوێ لە هەر سەردەمێکدا ، دەکەونە ناوەندی ئەو ململانێیەوە .
چینەکان بە میتۆدو شێوازی کاری جیاوازەوە بۆ نێو ئەو ململانێیە دەچن . هۆیەکانی وەک پەروەردەوفێربوون و راگەیاندن ، بەتایبەتی پەروەردە ، بۆ چوونەپێشەوەو سەرخستنی ململانێکانیان بەکاردەهێنن، هەوڵی بەدەستهێنانی پشتگیریی خەڵک دەدەن ، تا کۆمەڵگا بە ئاڕاستەی بەرنامەو ئەجنداکانی خۆیاندا ببەن .
ململانێی ئەمڕۆی نێوان رەوتە ئیسلامییەکان و مەیلی سیکولاربوونی کۆمەڵگای کوردستان ، ململانێیەکە لەسەر دواڕۆژ ، بۆیە ئاڕاستەکردنی پەروەردە مایەی ململانێی نێوانیانە .
ئەمڕۆ ، لەبەرامبەر دواکەوتن و مەیلی گێڕانەوەی کۆمەڵگا بەرەو دواوە ، خەباتکردن بۆ سیکولاریزم ، دەبێتە هەنگاوی یەکەمی چارەسەر . هەوڵدان بۆ جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت ، پەیڕەوکردنی پەروەردەو فێرکردنێکی سیکولار ، راگەیاندنێکی سیکولار ، دەستورو یاسای سیکولار ، مەرجی سیکولاربوونی کۆمەڵگاو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانن . ئەم تێکۆشانە بۆ سیکولاریزم ، پێویستیی بە گۆڕانکاریی هەیە ، پێویستیی بە داڕشتنەوەی پێکهاتەی فیکریی هەیە ، پێویستیی بە رەفتارو رەوشتی نوێی گونجاو لەگەڵ گۆڕانکارییەکاندا هەیە ، واتە دەبێت بونیادی کۆمەڵگا گۆڕانکاریی ریشەیی بەسەردا بێت ، ئەو گۆڕانکارییە کەسایەتیی مرۆڤەکان بگرێتەوە ، مرۆڤی ئازاد ، مرۆڤی خاوەن بڕیار ، مرۆڤی سەربەخۆ لەڕووی فیکرو هەڵوێستەوە ، مرۆڤی هوشیارو رەخنەگر دروستبکات ، کە بەرەوڕووی کۆیلایەتی ، ملکەچبوون ، گوێڕایەڵیی کوێرانە و خۆبەدەستەوەدان ببێتەوە .
واقیعی کۆمەڵایەتیی ئەمڕۆی کوردستان ، باوکسالاریی و پەیوەندییە خێڵەکییەکانە . پەیوەندییە بۆرژواییەکان ، بەهۆی گەشەنەکردنی سەرمایەداری و بوونی سەرمایەی وابەستەوە ،نەیانتوانیوە پەیوەندییە خێڵەکییەکانی پشتبەستوو بەنەریتە دەرەبەگییەکان تێپەڕێنن . بۆیە کۆڵەکە سەرەکییەکانی راگرتنی ئەم کۆمەڵگایە ، واتە : باوکسالاریی ، پیاوسالاریی ، گەورەسالاریی و دەرهاویشتەکانی : ( خێڵسالاریی ، حزبسالاریی ، سەرۆکسالاریی ، دەسەڵاتخوازیی ، کۆنەپارێزیی … هتد ) بەدواکەوتوویی ماونەتەوەو سیماو ناوەرۆکی کۆمەڵگاو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان پێکدەهێنن . لەبەر ئەوەیە دەستوورو یاساو پەروەردوفێربوون و پیادەکردنی کۆمەڵگایەکی نوێ ، لەگرەوی سیکولاربووندایە ، وەک ئەلتەرناتیڤێک لەسەرەڕێی خەباتێکی فراوانتردا بەرەو بەدیهێنانی جیهانێکی باشتر ، جیهانی ئازادی و یەکسانی و سۆسیالیزم و قۆناغی دواترلە مێژووی مرۆڤدا .
بۆ ئەوەی بتوانین واقیعی کوردەواریی ئەمڕۆ لە باشووری کوردستان بناسین ، کەلتووری کۆمەڵایەتی باو بە وردی دەستنیشان بکەین ، ئاستەنگەکانی پێشکەوتن دیاریبکەین ، پێویستیی سیکولاربوونی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگا بسەلمێنین ، لەچەند خاڵێکدا ، روونتر ئاماژە بە واقیعەکە دەکەین :
١ ) دەسەڵات و خێزان
ئەمڕۆ چەند جۆر دەسەڵات کاریگەریی لەسەر بارودۆخی کۆمەڵایەتیی کوردەواریی هەیە ، لەوانە : دەسەڵاتی سیاسی ، دەسەڵاتی خێڵەکیی ، دەسەڵاتی ئایینی . دەسەڵاتی ئایینی کاریگەرترینیانەو، دەستی لەنێو دەسەڵاتەکانیدیکەدا دەگەڕێت . دەوڵەت بە دەسەڵاتە جیاجیاکانییەوە ( یاسادانان ، جێبەجێکردن ، دادوەریی ) ، هەروەها خێڵ ، کەموزۆر ، پابەندی دەسەڵات و سەروەریی ئایینن . بەواتایەکیدی : ژیانی کۆمەڵایەتیی خەڵک ، پرنسیپ و ئەحکامەکانی ئایینی دەسەڵاتدار بڕیاری دەدات . یەکێک لەو دامەزراوانەی راستەوخۆ سەروەرێتی ئایینی بەسەردا زاڵە ، خێزانە . خێزان یەکەی بنەڕەتیی پێکهاتەی کۆمەڵە ، بۆیە لەسایەی سیستمی کۆمەڵایەتیی باوەوە ، دەپیرۆزێندرێت و کار بۆ پاراستنی لە هەر گۆانکارییەک دەکرێت ، کە گەشەکردن و پەرەسەندنی کۆمەڵایەتیی هاوچەرخ بیخوازێت . دیارە لەنێو دەزگای خێزانیشدا ، پەیوەندی نێوان ژن و پیاو ( رێسا باوەکانی هاوسەرگیریی ) ریزی پێشەوەی گرنگێتیی هەیەو ، سیستمی کۆمەڵایەتی لەخەمی بەردەوامبوونیدایە ، لەم میانەشدا ژن بەلایەنی سەرەکیی دەزانرێت و ، هەر تەنگژەیەک بێتە ئاراوە ، لە ئەستۆی ژنان دادەنرێت .
پرسی ژنان هەمیشە خاڵی ناکۆکی و ململانێی نێوان هێزە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان بووە . کۆی ناکۆکی و ململانێکان ، هەڵوێست بووە لە ماف و ئەرکەکانی ژنان لە سیستمی کۆمەڵایەتیدا . هەمیشە کۆمەڵ لەسەر ئەم پرسە بەسەر دووبەرەی کۆنەپەرست و پێشکەوتنخوازدا دابەشبووە ، بەرەیەک ژنانی کردۆتە کۆیلەی پیاوو کاری نێوماڵ و ، بەرەیەکیش ئازادی و یەکسانی ویستوون و ، دەرچوون و بەشدارییان لە بوارە جیاجیاکانی بەرهەمهێناندا و ، رزگاربوونیان لەکارە وزەپڕووکێنەکانی نێوماڵ ، بە بەخێوکردنی منداڵیشەوە ، بە مەرجی ئازادی و مرۆڤبوونیان دادەنێت .
زاڵیی ئایدیاو یاساو نەریتی بەرەی یەکەم ، ژنانی خستۆتە پەراوێزەوەو ، کۆمەڵ ناتوانێت لە تەواوی تواناکانیان بەهرەمەند بێت ، جگە لەوەی چەوساندنەوەیەکی لەرادەبەدەریان بەسەریاندا سەپاندووە ، پاساوی ئایینیشیان بۆ یەکبەیەکی حاڵەتەکان داناوە .
بارودۆخی ژنان ، ئەگەرچی یەک سیستمی دەسەڵاتی ئایینی ئاڕاستەی دەکات ، بەڵام لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکیدیکە جیاوازی هەیە . خەباتی ژنان خۆیان ، چ سەربەخۆو ، چ لەڕیزی بزووتنەوە نیشتمانی و نەتەوەیی و چینایەتییەکاندا بێت ، تا رادەیەک توانیویەتی بوونیان و کەسایەتییان بپارێزێت ، رێگر بێت لەوەی ئەحکامە ئایینییەکانیان ، سەداسەد بەسەردا جێبەجێ بکرێت ، بەڵام لەهەلو مەرجی ئێستادا مەترسی جێبەجێکردنی ئەو ئەحکامانە بەرەوڕوویان دەبێتەوە ، ئەگەر دەسەڵاتی سیاسی ئایین لە دەوڵەت و پەروەردەوفێربوون جیانەکاتەوەو ، بە دەستوورێکی سیکولار رێ لە دەستوورێکی ئیسلامیی نەگرێت .
رەوتە ئیسلامییەکان ، لەهەموارکردنەوەی دەستووری هەرێمدا ، تەنها بەخەمی چەسپاندنی ماددەی شەشەمەوەن ، بۆیە ئەگەر ئەم ماددەیەیان چەسپاند ، ئەوا باڵە توندڕەوەکانیان ، بۆ دواڕۆژ ، دەقێکی دەستوور ییان بەدەستەوە دەبێت بۆ سەپاندنی تەواوی پرنسیپەکان و ئەحکامەکانی دەقە پیرۆزەکان بەسەر کۆمەڵدا : هەر لە مارەبڕینی منداڵی کچ بە ساوایی ، تا بەشوودانی کچان و ژنان بەبێ ئارەزووی خۆیان . تا ژنبەژن ودانیان لەبری خوێن ، تا ریزبەندیکردنی ژنان و دابەشکردنیان وەک ژنانی ئازادو ژنانی کۆیلە ( کەنیزەک ) ، تا سەلماندنی یاسایی فرەژنی و پێشێلکردنی مافی ئازادیی جیابوونەوە بۆ ژنان ، تا چەسپاندنی پلە دوویی ژنان لە میرات و شایەتی و ، فەرمانڕەوایی و سەرۆکایەتی دادگاکان و ، سەلماندن و پڕاکتیککردنی رۆڵیان لە بڕیاری سیاسیدا .
٢ ) رەوشت و داب و نەریت
کوردەواریی ، وەک کۆمەڵگایەکی ژێر سایەی ئایینی ئیسلام ، رێوڕەسم و داب و نەریتی ئیسلامیی تێدا پەیڕەوکراوە . رەوشتی ئیسلامیی ، بە رادەیەک لەژیانی کۆمەڵایەتیدا پەیڕەوکراوە . مرۆڤی کورد ئەوەی بەبەشێک لە خواپەرستیی زانیوە ، هەرگیز بەمەبەستی سیاسیی و سەپاندنی دەسەڵاتی سیاسیی پەیڕەوینەکردووە ، بەڵام لە دوای راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ ەوە ، بەرە بەرە ، بە ئاڕاستەی ئیسلامی سیاسی ، هەوڵی بەئیسلامکردنی کۆمەڵگا هەیە ، وەک زەمینەخۆشکردنی ، وەرگرتن و سەپاندنی دەسەڵاتێکی سیاسیی ئیسلامیی لە کوردستاندا . بۆ نموونە لە بۆنە کۆمەڵایەتییەکانی وەک : ( لەدایکبوونی منداڵ ، مەڕاسیمەکانی هاوسەرگیریی ، جەژنەکان ، مردن و پرسەگرتن ) دا ، یان لە ( هەڵبژاردنی پۆشاک و شێوەی جلوبەرگ ، چۆنیەتی نمایشی روخسارو سەروپۆتەڵاک ) دا ، تەنانەت لەشێوەی چاک وچۆنی و ، هاتوچۆ بە هۆیەکانی گواستنەوە لە نێو شارەکاندا ، کۆمەڵێک رێوڕەسم ، خەریکە جێگەی دابو نەریتە دێرینەکان دەگرێتەوە .
کاتێک وڵات خاوەنی دەستوورێکی سیکولار نەبێت ، بەڵگەنامەیەکی یاسایی بەدەست مەیلی پێشکەوتنخوازی کۆمەڵگاوە نەبێت ، ئەو دیاردانە زێتر دەبن و لە درێژماوەدا تەواوی داب و نەریتەکان دەگۆڕێن و پڕۆژەی ئیسلامی سیاسی بۆ بە ئیسلامکرنی ژیانی کۆمەڵایەتی و زەمینەسازی بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی ئیسلامی ، هیچ بەربەستێکی لەبەردەمدا نابێت و سەرکەوتن ئەنجامی دەبێت . ( ماویەتی )
فوئاد قەرەداغی ٢٥ / ٨ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٧ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٧ )

لە رەشنووسی دەستووری هەرێمی کوردستاندا ، دوو ماددەی دژ بەیەک هەن . ئەم دوو ماددەیە ، یەکتری هەڵدەوەشێننەوە . ماددەیەکیان شەریعەتی ئیسلام دەکاتە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان و ، هیچ دەقێکی یاسایی پێچەوانەی شەریعەت ناسەلمێنێت ؛ ماددەکەیدی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ دەسەلمێنێت و ، هەر یاسایەک رەتدەکاتەوە کە پێچەوانەی ئەو پرنسیپانە بێت . سەرچاوەی ئەم دوو ماددەیەی رەشنووسی دەستوور ، دەستووری هەمیشەیی عێراقە ، ئەو دەستوورەی ئەمریکا سەرپەرشتیی دانانیکرد . بوونی ئەم دو ماددە دژ بەیەکە ، گومانی ئەوە دەخاتەوە بەمەبەست دانرابێت ، خالێک بێت بۆ ناکۆکییەکی بەردەوام و ، بەپێی بەرژەوەندییە ستڕاتیژییەکانی ئەمریکا لە عێراقدا ، هەرکاتێک بیانەوێت ، مینێکی ئامادەکراو بێت بۆ ئەوەی ، لەژێر پێی مەیلە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکاندا بیتەقێننەوە .
ئەمڕۆ ، لەسایەی هەلومەرجی سیاسی و حوکمی ئیسلامیی شیعە لە عێراق و ، حوکمی نیمچە ئیسلامیی ( سەوداکەر لەگەڵ ئیسلامی سیاسی ) سوننە لە کوردستاندا ، بەکردەوە ، ماددەی پەیوەند بە شەریعەتی ئیسلامیی سەروەرەو ، ناتوانرێت پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ پیادەبکرێت . نەبوونی دەستوورێکی سیکولاریش ، ئەم سەروەرییەو ، بە ئیسلامکردنی ژیانی کۆمەڵایەتیی نێو کۆمەڵگای کوردستان ، برەوپێدەدات و ، هیوای پێشکەوتنی هاوچەرخانە لە بەردەم هەرێمی کوردستاندا دەپووکێنێتەوە . بۆیە بڕیاردانی جۆری دەستوور ، ئیسلامی بێت یان سیکولار بایەخێکی لەڕادەبەدەری هەیە بۆ دواڕۆژی ئەم هەرێمە .
یەکێک لەو بوارانەی پێویستیی بە سیکولاربوون هەیە ، واتە دەبێت تیادا پرنسیپە ئایینییەکان لە یاسا مەدەنییەکانی دەوڵەت جیابکرێنەوەو تێکەڵنەکرێن ، بواری تاوان و ئەو سزایانەیە کە بۆ تاوانکاریی دادەنرێن . ئەم بوارە بەشێکە لە شەریعەت و ، بەپێی دەقی قورئانی و پرنسیپ و ئەحکامی ئیسلامی هەر تاوانێک و هەر لادانێک سزای تایبەتی خۆی بۆ دانراوە . جێبەجێکردنی بەشێکی زۆری ئەو سزایانە ، لەگەڵ پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ ناکۆکەو ، جیهانی هاوچەرخ ناتوانێت ئەو سزایانە ، وەکو خۆی ، بسەلمێنێت ، بۆیە پێویستییان بە ” هەموارکردن ” هەیە . بەڵام چۆن ئەمە دەکرێت ؟ ئایا رەوتی ئیسلامی سیاسی کە چاوی لە وەرگرتنی دەسەڵات بڕیوەو ، بۆ ئەم مەبەستە پێویستیی بەهەرچی زێتری سەلەفیبوونە ، ئەم ” هەموارکردن ” ە قبووڵدەکات؟
بەشێک لە ئیسلامی سیاسی پێداگریی لەسەر ئەم سزایانە ناکەن ، رەنگە ئەو کاتەی حوکمیان کەوتەدەست ، خۆیان بەپێی هەلومەرجی ئەو کاتە بەشێکی ئەو سزایانە سووک بکەن یان بیگۆڕن ، چونکە پاساو بۆ ئەوە هەیە ، تەنانەت لەمڕۆشدا .
بەگشتی ئەوەی لە قورئاندا هاتووە دوو بەشە : عیبادەت و شەریعەت . پرنسیپ و ئەحکامەکانی عیبادەت نەگۆڕن و ئەرکێکن فەرمانی خودای لەسەرەو ، دەبێت جێبەجێبکرێن و سزای دنیایی و خوداییشیان هەیە ؛ بەڵام شەریعەت پەیوەندی بە رێکخستنی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی مرۆڤەوە هەیە ، بۆیە بەپێی کات و سەردەم دەتوانرێت گۆڕانکاریی تێدا بکرێت ، پەیامبەری ئیسلام رێگەی بەمە داوە ، واتە ئەو کاروبارانەی پەیوەندی بە ژیانی رۆژانەی خەڵکەوە هەیە ، بەپێی کات و سەردەم بڕیاریان لەسەر وەربگیرێت . یاساکانی سزادان دەکەوێتە نێو ئەم بازنەیەوە ، بەڵام لە هەلومەرجی ئێستادا ، ئیسلامی سیاسی ، وەک پێشتر ئاماژەمان بۆ کرد ، بۆ گەیشتن بە دەسەڵاتی سیاسی خۆی و سازدانی خەڵک بۆ ئەم مەبەستە پێداگریی لەسەر دەستوورێکی ئیسلامیی دەکاتەوە ، کەسێکیش ناتوانێت گرەنتی ئەوە بدات ، ئەم رەوتە پێداگریی لەسەر جێبەجێکردنی دەقی سزادانە قورئانییەکان لەم بوارەدا ناکات ، بۆیە دانانی دەستوورێکی سیکولار دەتوانێت بەربەستێک بۆ ئەو پێداگیرییە چاوەڕوانکراوە دابنێت .
سزادان لە ئیسلامدا چەند جۆری هەیە ، هەر جۆرێکیشیان چەندین لقی لێدەبێتەوە ، دەکرێت لێرەدا ، وەک نموونە ، ئاماژە بە چەند جۆرێکیان بکەین لەوانە :
– کوشتنەوە وەک سزایەک بۆ تاوانی کوشتن و جێبەجێکردنی بەسەرپەڕاندن لەبەرچاوی کۆمەڵیک خەڵک .
– کوشتنی کافرەکان . کافر ئەو کەسەیە موسڵمان نییە و دژی ئیسلامە .
– کوشتنی ئەو کەسانەی موسڵمانن ، کاتێک دەچنە سەر ئایینێکیدیکە یان واز لەئایین دەهێنن ، واتە : ( موڕتەد ) ن بەپێی چەمکی ئیسلامیانە .
– کوشتنی ئەو کەسانەی واز لە نوێژکردن دەهێنن ، تەوبە ناکەن و دەست بەنوێژکردن ناکەنەوە.
– کوشتنی ئەو کەسانەی گوێڕایەڵ و ملکەچی فەرمانڕەوای وڵات ( ولي الأمر ) نین ، واتە دژایەتی دەسەڵات دەکەن ، بەمەرجێک دەسەڵات ئیسلامی بێت و فەرمانڕەوا ” عادل ” بێت ، ئەگەرچی هەردوو مەرجەکە لە ئێستادا وجودیان نییە ، بەڵام کوشتن بەردەوامە .
– کوشتنی ئەو کەسانەی چەتەیی و رێگریی دەکەن ، خەڵکی رووتدەکەنەوەو ماڵیان بە تاڵان دەبەن .
– سزایەکیدیکەش بۆ چەتەو رێگر هەیە ئەویش بڕینی دەستی راست و پێی چەپە ، دواتر دەستی چەپ و پێی راستە .
– بەردبارانکردن هەتا مردن بۆ زیناکارانێک هاوسەریان هەبێت ، بەبەرچاوی کۆمەڵیک خەڵکەوە . کە زێتر بەسەر ژناندا جێبەجێدەکرێت .
– کوشتنی ئەو بێوەژنەی زینا بکات .
– لێدانی سەد جەڵدە لەو زیناکارانەی هاوسەریان نییە ، بەبەرچاوی کۆمەڵیک خەڵکەوە . لەمەشیاندا ، بەزۆریی ، بەسەر ژناندا جێبەجێدەکرێت .
– بڕینی دەستی ئەو کەسانەی دزیدەکەن بەمەرجێک لە برساندا دزییاننەکردبێت .
– هەندێک تاوانیدیکە پەیوەندی بە ئەندامانی جەستەوە هەیەو ، بەپێی دەقی قوڕئانی دەبێت سزاکەی لەشێوەی خۆی بێت وەک : دەست ، پێ ، برۆ ، چاو ، لووت ، گوێ ، ددان ، زمان ، ئێسک ، سمت ، گون ، مەمک . . . هتد ، هەروەها بریندارکردنی باڵ و لاق و سنگ و زگ و هەر بەشیکیدی جەستەی مرۆڤ .
– سزای تەمێکردن بۆ ئەو تاوانانەی کوشتن هەڵناگرن یان دەقێک نییە جۆری سزاکەی دیاریکردبێت . . ئەم سزایە ( تەمێکردن ) زۆرجۆری هەیە لەوانە : ( ئامۆژگاری ، سەرزەنشت ، هەڕەشەلێکردن ، تەشهیر ، بەجێهێشتن ، زیندانیکردن ، پەناگیرکردن ، دوورخستنەوە ، جەڵدەلێدان ، هەڵواسین ، پارەلێستاندن … هتد .
ئەگەرچی ئەم سزایانەو چەندین سزایدیکە ، هەندێک لەوانەی لێدەرچێت کە کوشتن دەیانگرێتەوە ، رێوشوێنی کەفارەت و ( دییە ) و لێخۆشبوونی خاوەن هەقی بۆ دانراوە ، بەڵام جێبەجکردنی سزاکان بەگشتی بریتین لە جێبەجێکردنی توندوتیژیی و ئازاردانی جەستەیی و دەروونی ، زۆربەیان سووکایەتییان تێدایە بە مرۆڤی تاوانکار ، بەجۆڕێک لەگەل بنەماکانی مافی مرۆڤ و ئاستی پێسکەوتنی ئەمڕۆی مرۆڤایەتیدا ناگونجێت ، بۆ نموونە : ئەگەر سزاکان بەپێی دەقەکان جێبەجێبکرێن ، ئەوا دەبێت چاوەڕوانی ئەوە بکەین ، لەسەر شەقامەکان و بازاڕو ، شوێنە گشتییەکاندا ، هەر رۆژە کۆمەڵێک خەڵک ببینین گردبوونەتەوە بۆ بینینی سەرپەڕاندنی مرۆڤێک ، یان دەستپەڕاندن و پێ پەڕاندنی کەسێک ، یان بینینی ئاسایی و رۆژانەی کەسانێک یەک دەستیان نییە ، کەسانێکیدی هەردوو دەستییان نییە ، کەسانێکیدیکەش باڵ و لاقیان بە پێچەوانەوە بڕاونەتەوە ، یان بەهۆی بەردبارانکردنەوە تا گیانی دەردەچێت ئازار دەچێژێت ، یان بەبەرچاوی خەڵکەوە جەڵدەی لێدەدرێت و خوێن بە پشتیدا چۆڕاوگە دەبەستێت و چەند جار دەبوورێتەوە … هتد . بۆیە ئەم دیمەنانە ، کە جێگەیەکی لە کەلتووری کوردەواریشدا نییە ، دەخوازێت بە دەستوورێکی سیکولار چارەسەر بکرێت .
سیستمی سزا لە ئێستادا ، دەتوانرێت لەڕێی دەستوورێکی سیکولارەوە ، بەشێوەیەکی هاوچەرخانە رێکبخرێت . لە مەودایەکی درێژیشدا دەتوانرێت لەڕێی سیستمی پەروەردەو فێربوونەوە زەمینەسازیی بۆ هوشیاریی یاسایی و فیکری و کۆمەڵایەتیی نەوەکانی دواڕۆژ بکرێت .
دەکرێت لە دەستوورێکی سیکولاردا ، هیچ پاساوێک بۆ سزای کوشتن وەرنەگیرێت و ، ئەم سزایە بە دەستوور قەدەغەبکرێت . دەست و پێ بڕین ، شێواندنی هەر بەشێکی جەستەی مرۆڤ . لەوانەی پێشتر لێیدواین ، بە خەتەنەکردنیشەوە ، قەدەغەبێت و یاساکان رێوشوێنی ئەو قەدەغەکردنە دیاریبکەن و ، سزای یاسایی لەبەرامبەر هەر سەرپێچییەکدا دابنێن . دەکرێت بە یاسا و بە گۆڕانکاریی ئابووری و کۆمەڵایەتی و نەهێشتنی بێکاری و دابینکردنی بیمەی کۆمەڵایەتی بۆ هەموو هاووڵاتییەک سەرچاوەی تاوان و دەردە کۆمەڵایەتییەکانی وەک دزی و تاڵانکردن و سێکسفرۆشیی و … هتد ، بنبڕبکرێن ، دەکرێت بەرنامەی چاکسازی لە کەسایەتیی مرۆڤەکاندا هەبێت و رێگای جۆراوجۆر بۆ بنیاتنانەوەی مرۆڤی تاوانکار دابنرێت .
ئەرکی پەروەردەکردنی نەوەکانی دواڕۆژ و دروستکردنی مرۆڤێکی نوێش ، دەکەوێتە ئەستۆی پەروەردەو فێربوونێکی سیکولارەوە . بنەمای ئەم پەروەردەیە ریشەکێشکردنی چەمکی تۆڵەو توندوتیژییە لە پێکهاتەی کەسایەتیی منداڵان و هەرزەکاران و گەنجانی ئەمڕۆو نەوەکانی ئایندەشدا . دەکرێت بەرنامەکانی خوێندن لە هاندان و شەرعییەتپێدانی توندوتیژیی و هەڵاواردنی نەتەوەیی و ئایینی و رەگەزی و هەموو شیوەکانی جیاوازیکاریی پاکبکرێنەوە و ، لە جێی ئەوە ، بەرنامە نوێیەکانی خوێندن ، چەمکەکان ئازادی و یەکسانی و مافی مرۆڤ و هاووڵاتیبوون و مرۆڤبوون لە ناخ و هزریاندا بچێنێت . ئاسۆی دواڕۆژی خەڵکی کوردستان ، لەسایەی ئەم هەلومەرجە مۆدێرن و هاوچەرخانەدا روون دەبێت و ، لە جیهانی تاریکیی دووردەکەوێتەوە . هەر بەم رێبازەشدا دەتوانێت لە رەوتی مێژووی سەردەمدا رێبکات و بۆ هیچ جۆرە ستەمێک سەردانەنەوێنێت .

فوئاد قەرەداغی ١١ / ٨ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٦ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٦ )

هەر لەگەڵ دەستپێکردنی کەمپینی ( بەڵی بۆ دەستوورێکی سێکولار لە کوردستاندا ) ، کاردانەوەی جیاجیا سەبارەت بەم کەمپینە سەریهەڵدا . کاردانەوەکان ئەمپەڕی راست بۆ ئەوپەڕی چەپیان تێدابوو . بەرەی راستڕەوی کۆمەڵگا ، کە رەوتی ئیسلامیی سیاسی نمایندەیدەکرد ، هەموو توانای خۆیان بۆ پەکخستنی ئەم هەوڵە مەدەنییە تەرخانکرد ، سوودیان لە ئایدیای باوی کۆمەڵگا وەرگرت ، نەرمی و مەیلی سازانی سیاسیی حزبە ناسیۆنالیستەکانی دەسەڵاتداریان لەگەڵ ئیسلامی سیاسیدا قۆستەوەو ، ماددەی شەشەمی رەشنووسی دەستووریان تێپەڕاندو ، رێگرییان لە هەڵوەشاندنەوەی کرد .
لەسەرێکیدیکەوە مەیلێکی چەپی ” پووچگەرا ” کەمپینەکەی رەتکردەوەو ، بە کارێکی بۆرژوازییانەی ریفۆرمیستانەیان لە قەڵەمدا و ، بە کەمتر لە ژێرەوژوورکردنی سیستمی ئێستای کوردستان و ، گەیشتن بە کۆمۆنیزم قایلنەبوون و نین .
رەوتی راسترەو بە شێوازی جیاجیا ، لەوانە هەندێک شێوازی ناشیرینیش ، هیچ شتێک لە هەگبەکەیاندا نەما بەرەو سیکولاریزم نەیهاوێژن ، هەر لە وتاردانی مینبەری مزگەوتەکانەوە ، تا جنێوو سوکایەتی و شێواندن و درۆوبوختان بۆ چەمکی سکولاریزم و ، هەڵسووڕاوان و لایەنگیرانی کەمپینەکە .
لێرەدا دیالۆگ سەبارەت بەبیروبۆچوونەکانی رەوتە چەپەکە بەجێدەهێڵم بۆ کاتێکیدیکەو ، لە ئێستادا ، تەنها ئەو پەندە کوردییەیان بەرەوڕوو دەکەمەوە کە دەڵێت : ” هەڵگرتنی بەردی گەورە نیشانەی نەهاویشتنێتی ” .
یەکێک لە شێواندنەکانی سیکولاریزم لەلایەن رەوتی ئیسلامی سیاسیی راستڕەوەوە ، وێناکردنی سیکولاریزم بوو وەک سیستم و شێوازی کاری دیکتاتۆریانە لە فەرمانڕەوایەتیدا ، بۆ ئەم مەبەستەش نموونەیان بە سەددام حسەین و سیستمی فەرمانڕەوایی بەعس دەهێنایەوە .
ئەم وێناکردنە ، سەرلەبەری ، مەبەستێکی حزبییانەی ئایدیۆلۆجیستانەی ئیسلامی سیاسی لە پشتەوە بوو ، چونکە نە سیکولاریزم سیستمێکی ئابووری و سیاسییە ، نە سیستمی بەعس سیکولار بوو ، نە سەدام حسەین کەسایەتییەکی سیکولاریست بوو ، وەک بەم شێوەیە تێیدەگەین :
١ ) سیکولاریزم ، بەدیاریکراوی جیاکردنەوەی ئایینە لە دەوڵەت و پەروەردەو فێربوون ، پڕاکتیکی مافەکانی مرۆڤ و دانپێدانانی هاووڵاتیبوونە و ، هیچ پەیوەندییەکی بەوەوە نیە سیستمی سیاسی پەڕلەمانی دەبێت یان سەرۆکایەتی ، پادشایی دەبێت یان کۆماریی … هتد . هەروەها هیچ پەیوەندییەکی بە جۆری سیستمی ئابوورییەوە نییە ، دەشێت سەرمایەداری بێت یا سۆسیالیستی .
٢ ) دەوڵەتی بەعس لەسەر بنەمای ئایدیایەکی نەتەوەیی شۆڤێنیی عەرەبی دامەزرابوو . یەکێک لە ئامانجەکانی گەڕانەوەبوو بۆ ” سەروەرییەکان ” ی رابردووی عەرەب . سەرچاوەیەکی ئایدیۆلۆژییان کەلتووری ئیسلامی بوو ، شانازییان بە پێغەمبەری ئیسلامەوە دەکرد لەبەر ئەوەی عەرەبە ، شانازییان بە زمانی عەرەبی دەکرد لەبەر ئەوەی زمانی قورئان و ئاخاوتنی بەهەشتە . شانازییان بە غەزاکانی سەردەمی پێغەمبەرو خەلیفەکانەوە دەکرد ، بەتایبەتی بە جەنگی دژ بە ” مەجوس ” و داگیرکردنی ئەو وڵاتانەی لەژێر دەسەڵاتی ساسانییەکان و رۆمانییەکاندا بوون . ناوی سەرکردە ئیسلامییەکانیان وەک : خالیدی کوڕی وەلید ، ئەباعوبەیدەی جڕڕاح ، موسەننای کۆڕی حارسی شەیبانی ، قەعقاع ، لە هێزەکانی سوپا شەڕەنگێزەکەیان نابوو ، جگە لەناونانی منداڵ و قوتابخانەو زۆر دەزگای سەربازی و سیاسی و کۆمەڵایەتی بەو ناوانەی رۆڵێکیان هەبووە ، هەر لە سەرەتای ئیسلامەوە تا سەردەمی سەددام حسەین . لەبەر ئەم بەڵگانە ناکرێت دەوڵەتی بەعس وەک دەوڵەتێلی سیکولار ریزبەندی بکرێت .
٣ ) سەددام حسەین کەسایەتییەکی سیکولاریست نەبوو ، ئەو بەعسییەکی راستینە بوو ، ئایدیای ناسیۆنالیزمی شۆڤێنیستی عەرەب و هەڵوێستی دیماگۆگیانەی ئایینی و ئەقڵییەتی خێڵەکی و خۆپەرستی و فەردییەت ، کەسایەتیی ئەویان پێکدەهێنا . بیرکردنەوەی ، رەفتارەکانی ، بەتایبەتی دوای یەکلاییبوونەوەی دەسەڵات لە بەرژەوەندی ئەو ساڵی ١٩٧٩ بەڵگەی سیکولارنەبوونیەتی ، بۆ نموونە :
– دروستکردنی سەجەرەیەک بۆ خۆی و بنەماڵەکەی ( آل مەجید ) تیادا دەچوونەوە سەر پێغەمبەری ئیسلام .
– نەریتێکی سەپاندبوو بەسەر هەموو خەڵکی عێراقدا ، بەوەی دەبوایە هەموو جارێک دوای ناوهێنانی بگوترایە ( حفظە اللە ) . هەر کەسێک ئەوەی نەگوتایە سزای قورس دەدرا . – چەندین نازناوی وەک ( المٶمن ) و ( المٶتمن ) ی بۆ خۆی دانابوو ، لەدوا چەند ساڵی فەرمانڕەوایەتییدا ، واژۆی نامەکانی بەو ناوانەوە دەکرد .
– بەعس ئاڵای عێراقی گۆڕی و ، سەددام لەکاتی جەنگی نەگریسی قادسییەدا ، بە خەتی خۆی ( اللە أکبر ) ی بۆ زیادکرد ، کە کاربەدەستانی ئێستای عێراقیش بوێری ئەوەیان تێدا نییە لەسەر ئاڵای نوێی عێراقیشدا هەڵیبگرن .
– سەدام حسەین بەردەوام سەردانی مەزارگاکانی دەکرد ، نوێژی لەسەر دەکردن ، دەستی بەرزدەکردەوەو نزایدەکرد . عەمرەی دەکرد ، سەردانی کەعبەی دەکرد ، مەڕاسیمی تەوافی جێبەجێدەکرد ، راگەیاندنی بەعسیش لە شاشەی تیڤییەکانەوە چەندین جار نیشانی خەڵکی عێراقیان دەدایەوە .
– سەددام حسەین یاسای عەشایەریی ساڵی ١٩٥٨ زیندووکردەوە ، ئەو یاسایەی دوای شٶڕشی ١٤ ی تەموز ، ساڵی ١٩٥٨ هەڵوەشێنرابووەوە . سەددام یاسای عەشایەری ساڵی ١٩٩٤ ی دەرکرد ، لەپاڵیشیدا بڕیارێکی ( مجلس قیادة الثورة ) ی بە ژمارە ١١١ ی سای ١٩٩٤ دەرکرد ، تیادا رێگەی بە پیاواندا بەناوی شەرەفەوە ( غسل العار ) پەیڕەوبکەن ، گومانیان لەهەر کەسێکی خێزانەکەیان کرد وەک دایک ، خوشک ، هاوسەر ، بیانکوژن بەبێ ئەوەی لێپرسینەوەیان لەگەڵ بکرێت و هیچ یاسایەکی سزادان بیانگرێتەوە .
– سەددام لە ناوەڕاستی نەوەدەکانی سەدەی رابردووشدا ، ( هەڵمەتی بڕواداریی – الحملة الإیمانية ) ی راگەیاند . لەسەر ئاستی کۆمەڵدا فەزایەکی ئیسلامیی خولقاند ، حیجابی بەسەر ژناندا سەپاند و ، سەرپێچیکردن لێی سزای لەسەربوو . لە قوتابخانەو خوێندنگاکاندا ، بەرنامەکانی ئایینی گۆڕی و بەرنامەی نوێی قورئان و ئاینی لە ئاستێکی وەهادا دانا ، کە مامۆستاکانیش ، نەک قوتابی ، توانایان بەسەریدا نەدەشکا .
بەکورتی : کەسێکی فەرمانڕەوای وەک سەددام ئەم کارانە ئەنجام بدات ، چ پەیوەندییەکی بە سیکولاریزمەوە دەبێت ؟ ئەوو سیکولاریزم ” کوجا مەرحەبا ” ؟!

فوئاد قەرەداغی ٨ / ٨ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٥ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٥ )

گواستنەوەی کۆمەڵگاکان لە کۆمۆنی سەرەتاییەوە بۆ کۆمەڵگای کۆیلایەتی ، بە دابەزینی رۆڵی کۆمەڵایەتیی ژنان دەستیپێکرد .لەگەڵ سەرهەڵدانی کۆمەڵگای چینایەتیدا ، کۆمەڵگای دایکسالاریی جێی بۆ کۆمەڵگای باوکسالاریی چۆڵکردو ، ژنان لە ریزبەندیی کۆمەڵایەتیدا ، پلە دووییان بەسەردا سەپێندرا، رۆڵی سەرەکییان لە سیستمی ئابووریدا نەماو ، تەنها بەرپرسیارێتیی بەخێوکردنی منداڵیان خرایە ئەستۆ . بەم پێیە شکستی کۆمەڵایەتیی ژنان دەستیپێکرد و ، هەتا ئەمڕۆش لەسایەی کۆمەڵگای سەرمایەداریی جیهانگیردا بەردەوامە . بەدرێژایی ئەم مێژووە ، لەگشت قۆناغەکاندا ، هەموو بوارەکانی هوشیاریی کۆمەڵایەتی ، واتە سەرخانی کۆمەڵگاکان لەبەرژەوەندی پیاوو دژ بە ژنان بوون ، فەلسەفەو ئایین و یاساو ئەدەب و هونەر ، هەریەکەیان ، بەشێوەیەک لە شێوەکان ، رۆڵی سەرەکیی پیاوان و پلە دوویی و بگرە پلە نزمیی ژنانیان بەرجەستەکردووە ، ئایدیای باوی کۆمەڵایەتیی لەسەر ئەم بنچینەیە بنیاتنراوە ، نەوە بەنەوەش خۆی بەرهەمهێناوەتەوە ، ئەو پێشکەوتنەشی لەدوای سەدەکانی ناوەڕاست ، لە سەردەمی رێنیسانسەوە تا ئەمڕۆ ، لەسایەی سیستمی سەرمایەداریدا روویانداوە ، جەوهەری چەوساندنەوەی ژنانی نەگرتۆتەوەو ، هێشتا مەودایەکی بەرین لەنێوان واقیعی ژیانی ژنان وخواستی گەیشتن بە مرۆڤبوونیاندا هەیەو ، ململانێ بۆ گەیشتن بەم خواستەو ، دەستڕاگەیشتنی ژنان بە تایبەتمەندێتیی مرۆڤانەیان ، تەوەرەیەکی سەرەکیی خەباتی ژنان و چینە شۆڕشگێڕەکانە دژی چینە کۆنەپەرست و تاریکیپەرستەکانی کۆمەڵگای ئەمڕۆی بەشەرییەت . ئەو ململانێیە هەموو بوارەکانی سەرخانی کۆمەڵایەتیی گرتۆتەوەو ، لەهەر کۆمەڵگایەکدا ، بەپێی ئاستی گەشەکردنی کۆمەڵایەتی ، ئاستی ململانێکانیش لە بەرەوپێشچووندایە . ئەمڕۆ جەنگێکی کۆمەڵایەتیی دەستەویەخە بۆ ئازادی و یەکسانی و مرۆڤبوونی ژنان سەرانسەری جیهانی گرتۆتەوە ، بەتایبەتی وڵاتانی سەرمایەداریی وابەستەو ئەو کۆمەڵگایانەی هێشتا لە قۆناغەکانی پێش سەرمایەداریدان .
ئەم ململانێ و تێکۆشانە جیهانگیرە ، سەبارەت بە ناهاوتایی گەشەکردن و ئاستی بزووتنەوەی ئازادی و یەکسانی ژنان ، بەرنامەی جیاجیا دەخوازێت . واقیعیبوونی بەرنامەکان و دروستی ئامانجەکان ، رادەی سەرکەوتن و سەرنەکەوتنی بزووتنەوەکان دیاریدەکەن . کۆمەڵگا سەرمایەدارییە پێشکەوتووەکان بەشێکی گرنگیی ئەو بەرنامانەیان جێبەجێکردووە ، هەندێکیان زێتر لەسەد ساڵە سیکولارن و یاساکانیان سەبارەت بە دەوڵەت و ئایین و کۆمەڵگاو جێوڕێی ژنان ، بەپێی پرنسیپەکانی سیکولاریزم داڕشتووە ، بە پێچەوانەی کۆمەڵگا دواکەوتووەکانی وەک کوردستان ، کە دەبێت خەباتی ژیان و مەرگ بۆ سیکولاربوون بکرێت ، چونکە لەلایەن چین و توێژە کۆنەپارێزەکانەوە ، کەندو کۆسپی یاسایی و سیاسی و کۆمەڵایەتی بۆ دروستدکرێت . بۆیە لە کاتێکدا ئەو کۆمەڵگا پێشکەوتووانە دەتوانن ، بە شۆڕشێکی سۆسیالیستی ، ئازادی و یەکسانی و مرۆڤبوون بۆ ژنان دابین بکەن ؛ ئەوا لەم کۆمەڵگە دواکەوتووانەدا ئەرکی تێکۆشان بۆ دەستوورو یاسایەکی سیکولارو ، بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی سیکولار ، هەنگاوی سەرەتایی دەبێت بەرەو ئازادی و یەکسانی ژنان و ، دەستکۆتاکردنی رەوتە کۆنەپەرستەکان لە گێڕانەوەی کۆمەڵگا ، لەم ئاستەی ئێستایەوە ، بەرەو هەزاران ساڵ لەمەوبەر .
واقیعی : ( چەوساندنەوەی ژنان ، جیاوازیی جێندەری ، پلەدوویی و بە نزم سەیرکردنیان ، پیاوسالاریی ، سەپاندنی یاسای کۆنەپەرستانە بەسەریاندا ، پێشێلکردنی گیان مرۆڤانەیان ، توندوتیژیی بەرامبەریان ، چیرۆکی هەزاران ساڵی هەڵاواردنی رەگەزیی ) شاراوەنین و ، نەوە بە نەوە گوێزراونەتەوە بۆمان … ئایینەکان ، فەلسەفەکان ، ئایدیا کان ، رۆشنبیریی باوی ژێر سایەی چینە چەوسێنەرەکانی مێژوو ، لەڕێی چەندین دامەزراوەی ئایینی و وەزعی و سیستمی پەروەردەو فێربوونەوە ، کەلتوورێکی تا سەر مۆخ کۆنەپەرستانەیان جێخستووە ، بۆیە پێویست ناکات پێیاندابچینەوە ، دەکرێت خەرمانێک کتێب لەو بارەیەوە ، بۆ شارەزابوون لەو مێژووە قێزەونە ، بخوێندرێتەوە . ئەوەی لێرەدا مەبەستە ، ئاماژەکردنە بەوەی : سیکولاریزم چ بەرنامەیەکی بۆ ئەم پرسەی ژنان پێیە ، قوتابخانەو خوێندنگاکان چ رۆڵێکیان دەبێت و ، چۆن دەتوانن هاریکاریی بزووتنەوەی ئازادی و یەکسانیخوازی ژنان بکەن ، لەسایەی دەستوورو سیستمێکی سیکولاری راستینەدا ، دەستکەوتە جێندەرییەکانی ژنان چیی دەبێت ؟ گرنگترین بەندەکانی دەستوورێکی ئاوەها بۆ ئازادی و یەکسانی ژنان ، بریتی دەبێت لە :
١ – یەکسانی نێوان ژنان و پیاوان لە هەموو روویەکەوە . جێگیرکردنی پرنسیپی هاوڵاتیبوون بۆ هەر دوو رەگەزەکەو ، یەکسانیی تەواویان لەڕووی ئەرک و مافەوە .
٢ – شەرەف دەبێتە بابەتێکی شەخسی ، نەک خێزان و خێڵ . ژن و پیاو ، هەریەکەیان خاوەنی شەرەفی خۆیان دەبن ، کەسێکیان شەرەفی ئەویدیکەیان نابێت ، بۆیە کوشتن بە پاساوی شەرەف قەدەغە دەکرێت و سزای یاسایی لەسەردەبێت .
٣ – باری کەسێتیی بەپێی یاسایەکی مەدەنی رێکدەخرێت . هەموو هاووڵاتیان ، بە جیاوازیی ئایین و ئایینزاکانیانەوە یەکسان دەبن و هیچ جیاوازیکردنێک لە نێوانیاندا ناکرێت . ئەو یاسایە وەکویەک بەسەر هەموواندا ، جێبەجێدەکرێت ، هەر لە هاوسەرگیرییەوە ، تا ئەرک و مافی هەردوورەگەز لە ژیانی خێزانیی خۆیانداو ، تا مافی داواکردنی جیابوونەوە بۆ هەردوولایان .
٤ – ئازادیی هاوسەرگیریی بۆ هاووڵاتییان ( کوڕو کچ ) کە تەمەنی یاساییان تەواوکردبێت ، بە جیاوازیی نەتەوەو ئاین و زمان و رەنگی پێستەوە .
٥ – ژنان ئازاد دەبن لە بڕیاردانی هەموو پرسە تایبەتییەکانی خۆیان و ، هەر دەستێوەردانێکی ژیانی تایبەتییان سزای یاسایی لەسەردەبێت
٦ – حکومەت بەرپرسیار دەبێت لە دابینکردنی ژیانێکی سەربەرزانە بۆ هەموو ژنان ، بەرنامەڕێژیی دەکات بۆ نەهێشتنی سێکسفرۆشی و ، گێڕانەوەی ئەو ژنانەی بوونەتە قوربانیی ئەم دیاردە کۆمەڵایەتییە بۆ ژیانێکی ئاسایی . هەروەها بەرپرسیار دەبێت لە ژیانی ئەو منداڵانەی باوک و دایکیان ناناسرێن و ، هەموو مافەکانیان وەک منداڵانیدیکە دەپارێزێت .
٧ – قەدەغەکردنی هەموو جۆرەکانی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان ، بەتوندوتیژیی نێو خێزانیشەوەو ، دانانی سزای یاسایی لەوبارەیەوەو ، بەدواداچوونی جێبەجێکردنی یاساکان لەلایەن دەزگایەکی کاروباری کۆمەڵایەتی و دەزگای دادوەرییەوە .
سیستمی پەروەردەو فێربوون ، بەشیکی ئەرکی داڕشتنەوەی روانگەی کۆمەڵایەتیی بۆ ئەو پرنسیپانەی سەرەوەی دەکەوێتە ئەستۆ . پەروەردەی سیکولار هەماهەنگی رەوتی پێشکەوتنخوازانەی کۆمەڵگاو یاساکان دەکات لە گۆڕینی ئایدیای دواکەوتووانەی ئێستا بە ئایدیایەک لەگەڵ دواپێشکەوتنەکان مرۆڤدا بێتەوەو ، کۆتایی بە هەموو جیاکارییەک بهێنێت بەرامبەر ژنان . قوتابخانە لەڕێی بەرنامەکانی خوێندنەوەو ، لەڕێی ئاراستەو رابەریی دەزگای پەروەردەو بەڕێوەبەرو مامۆستایانی سیکولارەوە ، دەتوانێت نەوەکانی داهاتوو بە گیانی زانستی و هاووڵاتیبوون و مرۆڤبوون گۆشبکات و ، رێزی ژنان ، وەک دایک و خوشک و کچ و هاوسەر ، لە ناخیاندا بچێنێت و ، باوکسالاریی و پیاوسالاریییان لەلا ریسوابکات ، بیانکاتە هاووڵاتی کۆمەڵگایەکی مۆدێرن . سەرەتای ئەم گۆڕانکاریانەش بە جێکردنەوەی ئەو پرنسیپانە لە دەستوورێکی سیکولاردا دەبێت .
فوئاد قەرەداغی ٨ / ٨ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون( ٤ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون( ٤ )

کوردستان وڵاتێکی فرە ئایینی و ئایینزاییە ، موسڵمان و مەسیحی و جوولەکەو ئێزدی و کاکەیی و ئەرمەنی تێدا ژیاوە ، دوای رەشەکوژیی ئەرمەنییەکانی دانیشتووی کوردستان لە لیوای موصل ، لەلایەن ( مەلیک غازی ) دووەم پاشای عێراق لە ساڵەکانی سیی سەدەی رابردوودا و ، کۆچی جوولەکەکان بۆ فەلەستین لە کۆتایی چلەکاندا ، هێشتا هەر فرە ئایینی لە کوردستاندا هەبووە . خەڵکی کوردستان بەجیاوازی ئەم پێکهاتە ئایینییە ، بە گشتی تەبابوون و ، کوردستان جۆرێک لە پێکەوەژیانی تێدابووە ، بەڵام هەمیشە غەیرە موسڵمانەکان ، هاووڵاتی پلە دوو و پلە سێ بوون و جیاوازییان کراوە . ئەم جیاوازیکردنە کاریگەرێتیی فیکری ئایینیی فەڕمی لەسەر بووە ، بۆیە نەهێڵراوە بە تەواوی تێکەڵی موسڵمانەکان ببن ، یان لە گوندو شارۆچکەی تایبەتدا بوون ، یان لە شارو شارۆچکەکاندا گەڕەکی تایبەتییان هەبووە .
ئەم جیاوازییە بۆ شوێنکەوتووانی ئایینەکان پلەی جیاجیای هەبووە ، بەپێی شوێنەکانیش ، تێکەڵاوی و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان جیاوازبوون ، تەنانەت تا ئێستاش ئەم دیاردەیە لێرەو لەوێ ، کەم و زۆر ، دەبینرێت .
ئەو کاتە دیاردەی جیاوازیکردنی ئایینی لە فیکری باوو گشتیی کۆمەڵدا جێی خۆی هەبوو .غەیرە موسڵمان بە کافر دادەنراو ، وێناکردنی تایبەت بە هەر ئایینێک هەبوو . گەورەکان بڕوایان بەو جیاوازییە هەبوو ، منداڵانیش لەگەورەکانەوە ئەو وێناکردنانەیان وەردەگرت ، وێناکردنەکان ، بەپێی رادەی رۆشنبیریی خەڵک ، لێبوردەیی و توندڕەویی تێیاندا هەبوو . کەمینەیەکی لێبوردە پەیوەندییان بە غەیرە موسڵمانەکانەوە ئاسایی بوو . بەشداریی پرسەو جەژنەکانیان دەکردن ، دەچوونە سەردانی پەرستگاو ماڵەکانیان ، پەیوەندیی خێزانییان لەگەڵدا دەبەستن و ، سەردانی یەکتری بە بۆنەکانەوە ، لە نێوانیاندا هەبوو . بەڵام لە بەرامبەر ئەوەدا زۆربەیەکی بڕواداری توندڕەو هەبوو ، لە پێگەی وێناکردنی ئیسلام بۆ ئایینەکانیدیکە ، هەڵوێستیان لێوەردەگرتن ، هەر لەوەی بەشداریی بۆنەکانیان نەدەکردن ، تا ئەوەی هاوڕێیەتییان نەکەن ، بە گڵاویان بزانن ، لەکاتی چاکوچۆنیکردندا دەست نەخەنە دەستیانەوە ، خواردنیان نەخۆن و … هتد .
منداڵانیش لە کۆمەڵگای ئەو سەردەمەدا کاریگەرێتیی کەمینەو زۆربەیان لەسەربوو ، بەپێی ئەو پەروەردەیە هەڵسوکەوتییان لەگەڵ منداڵی غەیرە موسڵمانەکان دەکرد .
ئەم دیاردەیە لەنێو قوتابخانەکاندا رەنگیدابووەوە ، بۆ نموونە : جگە لەوەی قوتابییەکان بە پارێزەوە لە مامۆستا مەسیحییەکان نزیکدەبوونەوە * ، قوتابی و خوێندکارە مەسیحییەکان لە کاتی وانەی ئاییندا دەکرانە دەرەوەی پۆل و ، دەبوایە تا زەنگی پشوودان لێیدەدا بسووڕانایەتەوە . ئەم هەڵوێستە تا کۆتایی ساڵەکانی شەست و دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات لەلایەن بەعس و ناسیۆنالیستی عەرەبەوە درێژەیکێشا . بەڵام زۆری نەخایاند ، لەسەردەستی بەعسدا گۆڕانی بەسەرداهات . لە سەرەتای ساڵەکانی حەفتاوە ، بە فەرمی دانیشتن لە وانەکانی ئایندا بەسەر قوتابی و خوێندکارە غەیرە موسڵمانەکاندا سەپێندرا ، ئەگەرچی لە شارە گەورەکاندا قوتابخانەی تایبەت بە مەسیحییەکان کرانەوە ، بەڵام ئەو قوتابییانەی لەو قوتابخانانەدا نەبوون ، واتە لە قوتابخانەی موسڵمانەکاندا بوون ، رێگەی چوونەدەرەوەیان لێدەگیراو دەبوایە وەکو قوتابییەکانیدیکە گوێ لە قورئان و بابەتە ئایینییەکانی وانەی ( پەروەردەی ئیسلامی ) بگرن .
ئەم دیاردەیەی لێیدواین ،تا رادەیەک بەشێوەیدیکە لە زۆربەی وڵاتە ئیسلامییەکاندا بەردەوامە ، ئەمە بەڵگەیەکی ئاشکرای ئاڕاستەی پەروەردەو فێربوونە لەو وڵاتانەی ئیسلام بنەمای سەرەکییە بۆ ژیانی کۆمەڵایەتییان ، بەڵگەی پشتگیریی یاساکانە لەو حاڵەتە . هەروەها بەڵگەی جیاوازیکردنی ئایینییە ، نیشانەی ئەوەیە ئایینی رەسمی باڵادەستەو فەزڵی بەسەر ئایینەکانیدیکەدا دەدرێت ، ئاماژەیە بۆ نەبوونی ئازادی و مافی بیروڕاو دەربڕین و عەقیدە.
ئەمڕۆ بۆ نەهێشتنی ئەو جیاوازیکردنە ئایینییە ، بۆ زامنکردنی یەکسانی لە نێوان ئایینەکاندا ، بۆ پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بەجیاوازی ئایین و ئایینزایانەوە ، پێویستە سیستمی پەروەردەو فێربوون سیکولار بێت . پێویستە بەپێی دەستوورێکی سیکولار مافی کەمینە ئایینییەکان لە خوێندندا بپارێزرێت . دەبێت یان وانەی ئایین لە بەرنامەکاندا هەڵبگیرێت ، یان وانەیەکی تایبەتی سەبارەت بە مێژووی سەرهەڵدانی ئایینەکان و رێوڕەسمەکانیان بخوێندرێت و بەگیانێکی مەوزوعی بێلایەنانەوە بابەتەکانی دابڕێژرێن و ، قوتابیان و خوێندکاران خۆیان سەرپشکبن لە هەڵبژاردنی ئایینێک بۆ خۆیان یان هەڵنەبژاردنی هیچ ئایینێک .
پڕاکتیکی پرنسیپی جیاکردنەوەی ئایین لە پڕۆسەی پەروەردەو فێربوون لە قوتابخانەو خوێندنگاکاندا ، بەم شێوازە دەکرێت و ، پێکەوەژیان لە ئایندی ئەم وڵاتەدا دەبێت لەسەر ئەم بنەما سیکولارە ، بنەمای هاووڵاتیبوون و مرۆڤبوون ، بنیاتبنرێت .

فوئاد قەرەداغی
٣ / ٨ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٣ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٣ )

وەک پێشتر ئاماژەمان بۆکرد ، بابەتی سەرەکیی سیکولاریزم پەیوەندی بە رێکخستنی میانەی ئایین و دەوڵەتەوە هەیە . جیاکردنەوەی ئایینیش لە سیستمی پەروەردەوفێربوون ، دەکەوێتە بازنەی ئەو رێکخستنەوە .
هەڵوێستی فیکری سیکولاریستی و پڕاکتیککردنی لە قوتابخانەدا ، فیکرو پڕاکتیک و کەسایەتیی خوێندکاران لە ژیانیاندا دیاریدەکەن ، روانگەیان بۆ ئایینەکان و پێکەوەژیان و هاووڵاتیبوون پێکدەهێنێت .
سەرچاوەی ئەم بیرکردنەوەو پڕاکتیکە ، چۆنایەتیی تێگەیشتنە لەو پەیوەندییە ، هەروەها چۆنایەتیی هەڵوێستی دەوڵەتە لە ئایینەکان ، بەوەی ئایا لایەندارییە لە ئایینێکی دیاریکراو ، کە ئایینی باوە ، یان بێلایەنییە لە ئایینەکان و رێزگرتنی چوونیەکە لە هەموویان و رێپێدانی شوێنکەوتووانیانە ، ئازادانە رێوڕەسمی تایبەتی پەرستن و نەریتەکانیان پڕاکتیک بکەن .
یەکێک لە بنەماکانی بیرکردنەوەی سیکولاریستی هەڵوێستی بێلایەنانەی دەوڵەتە لە ئایینەکان ، ئەم هەڵوێستە دەستێوەرنەدانی دەوڵەتیش لە کاروباری ئایینی ئایینە جیاوازەکان دەگرێتەوە ، بە رەچاوکردنی بنەماکانی مافی کەسێتی لەدەستوورداو ، رێزگرتنی یاسا گشتییەکانی تایبەت بە ژیانی سەرجەم هاووڵاتیانەوە . بە واتایەکیدیکە پاراستنی مافی هەمووانە لە ئازادی بیرکردنەوەو دەربڕین و پاراستنی هاوکێشەی پەیوەندی نێوان ئەرکەکانی ئایین و ئەرکەکانی دەوڵەت و ، نەبەزاندنی ئەو سنوورەی دەستوور لە نێوانیاندا دەیکێشێت ، ئەمەش لە پڕاکتیکدا هۆکارێکی بنیاتنانی پەیوەندییە دیموکراتییەکانی نێو کۆمەڵ دەبێت لەسەر بنچینەی پرنسیپەکانی ئازادی و یەکسانیی هاووڵاتییان و رێزگرتنی بەرامبەر بە هەموو جیاوازییەکانەوە .
ئەم پرنسیپانە ، لە وڵاتێکی فرە ئاییندا ، گرنگییەکی زێتریان هەیە ، سەبارەت بە واقیعی جیاوازی و ململانێی ئاینی و ، ئەو دەمارگیریی و یەکتر رەتکردنەوەیەی هێزە باڵادەستەکانی کۆمەڵ ، لەپێناوی بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا دنەیدەدەن . هەروەها بۆ چینە نەدارو چەوساوەکان ، دیسان گرنگییەکی چارەنووسسازی هەیە ، بۆ یەکخستنیان و رێگرتن لە دزەکردنی چەمکەکانی هەڵاواردنی ئایینی بۆ پەرتپەرتکردنی ریزەکانیان و لاوازکردنی لەبەرامبەر ئەو توێژو چینانەی بەرژەوەندییان لە ناکۆکیی نێو ریزی چینە بندەستەکاندایە .
بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستییانە ، سیستمی پەروەردەوفێربوون ، دەتوانێت رۆڵێکی بەرچاوبگێڕێت لە بنیاتنانی هزری یەکسانی و لێبوردەیی و ، بەرجەستەکردنی پرنسیپەکانی ئازادی و مافەکانی مرۆڤ و تەبایی و پێکەوەژیان لەنێوان ئایینە جیاوازەکاندا . سیستمی پەروەردەو فێربوون ، بە پڕاکتیککردنی ئەو پرنسیپانە لە قوتابخانەکاندا ، لە ڕێی بەرنامەکانی خوێندن و شێوازی پەیوەندییەکانەوە ، بە سەرپەرشتیی ئیدارەو مامۆستایان ، دەتوانێت بەردێک لە بنچینەی تەلاری سیکولاربوونی پەروەردەو کۆمەڵگا دابنێت و ، بەمەش کۆمەڵگە لە ناکۆکی و جەنگی ئایینی و توندڕەوی و دەمارگرژی و رەتکردنەوەی بەرامبەرو سووکایەتی بە کەمیە ئایینییەکان بپارێزێت و کۆمەڵگەیەکی مەدەنی گونجاو لەگەڵ پرنسیپەکانی سیکولاریزم و جیهانی هاوچەرخ بێنتەکایەوە .

فوئاد قەرەداغی
٢ / ٨ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٢ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ٢ )

مرۆڤ لە منداڵییەوە تا دەگاتە تەمەنی پێگەیشتن و گەورەبوون ، بە چەند رەهەندی جیاجیا ئاڕاستەی گەشەکردنی دەکرێت . کۆی ئەو گەشەکردنە کەپێی دەڵێن ( پرۆسەی گەشەکردنی کۆمەڵایەتی ) چۆنایەتیی کەسایەتییەکەی دیاریدەکەن .
بوارەکانی کەسێتیی مرۆڤ ، کاریگەرێتیی سیستمەکانی پەروەردەی نێو خێزان و قوتابخانەو کۆمەڵی بەسەرەوە دەبێت . گەشەکردن لەڕووی ژیری و ویژدانی و کۆمەڵایەتی و ئاکارییەوە ، بە کۆی سیستمی باوەوە گرێدراون . سیستمی گشتیی باویش دەرهاویشتەی سیستمی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییە ، کە تێیاندا ئایین ، وەک پێکهات و سیمایەکی سەرخانی کۆمەڵایەتی ، رۆڵێکی کاریگەر دەبینێت .
سیستمە کان لەڕێی رەهەندە جیاوازەکانیانەوە ، کەسایەتی مرۆڤەکان بەپێی بەرژەوەندییە چینایەتییەکانی خۆیان ئاڕاستە دەکەن . لەڕێی سیستمی پەروەردەو فێربوونەوە بەرنامەڕێژیی بۆ کەسایەتیی منداڵ دەکەن ، تا لەو رێیەوە هەمان پێکهاتەی کۆمەڵایەتی بەرهەمبهێننەوەو ، یەکبینەیی سیستمی ئابووری و سیاسی پێ زامن بکەن . ئەم پڕۆسەیە ، داماڵینی مرۆڤەکان لە رەهەندی مرۆڤانەی خۆیان دەخوازێت ، بۆیە تەواوی بوارەکانی سەرخانی کۆمەڵگا ، دەچنە خزمەتی نامۆبوونی مرۆڤەکانەوە و ، بەردەوامیی بە سووڕانەوەی چەرخی سیستمی باو دەدات .
چینە دەسەڵاتدارەکان و سیستمی باو ، قوتابخانە وەک ئامرازێکی گرنگ و کاریگەر بۆ بەدیهێنانی ئەم مەبەست و ئامانجانە بەکاردەهێنێت . لەپاڵ ئەوەشدا ، ئایین وەک لایەنێکی مەعنەوی بۆ بردنەپێشەوەی پڕۆسەی نامۆکرنی مرۆڤەکان لە خودی خۆیان بەکاردەهێنێت و ، وجودە نامۆکەیان وەک سروشتێکی ئاسایی و قەدەرێکی بڕیاردراو پێدەناسێنێت ، بەم پێیەش ملکەچی و گوێڕایەڵیییان تێدا بنیاتدەنێت و ، بیرکردنەوەو گیانی یاخیبوون و دەستڕاگەیشتنیان بە ناوەرۆکی بوونی مرۆڤانەیان تێدا دەمرێنێت . بەواتایەکیدی ، نەخشەی جیهانێکی ئاوەژوو لە کۆهۆشیی مرۆڤەکاندا دەکێشێت .
ئەم رەهەندە رۆڵی زاڵی لەنێو رەهەندەکانیدیکەدا هەیە ، بۆیە رەخنە لەم رەهەندە سەرچاوەی هەموو رەخنەیەکەو ، لەڕێی ئەم رەخنەیەوە ، هوشیاریی گشتی بە ئاستێکی بەرزتر دەگات و ، مرۆڤەکان هەنگاو بەرەو گێڕانەوەی وجودی مرۆڤانەی خۆیان دەنێن .
لێرەوە گرنگیی سیکولاریزم ، لە هەنگاوە سەرەتاییەکانی هەست بە بوونی مرۆڤانەی مرۆڤەکان ، دەردەکەوێت ، دەسەڵات و دەستوورو یاسای سیکولار بۆ ئەم پڕۆسەیە گرنگیی پەیدا دەکات . بە سیکولاربوونی دەوڵەت ، سیکولاربوونی پەروەردەو فێربوونیش زامن دەکرێت ، پەرووەردەی سیکولاریش هەژموونی ئەم رەهەندە بەسەر رەهەندەکانیدیکەوە کەمدەکاتەوە ، یان لە سایەی هەلومەرجێکی لەباردا نایهێڵێت ، بەوەش نەوەیەک بەرهەمدەهێنرێت جیاوازبێت لە نەوەی رابردوو ، نەوەیەک لەسایەی قوتابخانەیەکی سیکولاردا بە هوشیارییەوە لە خودی خۆی و پەیوەندییەکانی و رۆڵی لە نێو سیستمی کۆمەڵایەتیدا بڕوانێت و ، کەم و زۆر ، زوو یان درەنگ ، بەشداریی لە ململانێ کۆمەڵایەتییەکاندا بکات و ، لە دواڕٶژدا کەرەسەیەکی ئەکتیڤی ریفۆرمەکان و گۆڕانکارییە ریشەییەکانیش بێت . لەبەرئەوە داواکاریی بۆ سیکولاریزم ، هەوڵدان بۆ جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت و ئایین و پەروەردەو فێربوون ، شەونانە سەر رۆژ بۆ بەدەستهێنانی پەروەردەو فێربوونێکی سیکولار ، بەرنامەی کارو دروشمی ئەو حزب و رێکخراوو کەسایەتییانەیە ، کە بەڕاستیی خوازیاری گەشەکردن و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و دنیایەکی باشترن .
فوئاد قەرەداغی
٣١ / ٧ / ٢٠١٥

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ١ )

سیکولاریزم و سیستمی پەروەردەو فێربوون ( ١ )

سیکولاریزم سیستمی فەرمانڕەوایی نییە ، وەک زۆربەی باوەڕداران و بەشێکیش لە بێباوەڕەکان وەها تێیگەیشتوون . دەشێت لە سایەی سیستمی سەرمایەداریدا ، وەک سیستمی باوی ئەمڕۆ لە جیهاندا ، دەوڵەتەکان سیکولار بن یان سیکولار نەبن . دەشێت سیستمی فەرمانڕەوایی پەڕلەمانی یان سەرۆکایەتی بێت ، بەڵام بۆ هیچ یەکێکیان سیکولاربوون مەرج نییە ، دەشێت سیکولار بن یان سیکولار نەبن .
سیکولاریزم پەیوەندی بە پەیوەندی نێوان دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتەکانیدیکەوە هەیە . واتە پەیوەندی نێوان دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری رێکدەخات و سنوورو رادەی ئەو پەیوەندییانە دیاریدەکات .
سیکولاریزم لەسەر بنەمای دوو پرنسیپ دادەڕێژرێت ، پرنسیپی سەرەکیی جیاکردنەوەی ئایینە لە دەوڵەت ، رێگرتنە لەوەی دەسەڵاتی ئایینی و دامەزراوە ئایینییەکان دەستوەربدەنە کاروباری دەسەڵاتە جیاجیاکانی دەوڵەتەوە . پرنسیپی دووەمیش ، جیاکردنەوەی ئایینە لە پڕۆسەی پەروەردەو فێربوون ، رێگرتنە لەوەی ئایین سەرچاوەی خوێندنی گشتیی بێت و بە ئاڕاستەی پەروەردەی یەکێک لە ئایینەکان ، کە ئایینی باوی کۆمەڵە بڕیاری لێبدرێت .
جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت وەک پرنسیپی سەرەکیی ، لە واقیعی دەسەڵاتەکانی دەوڵەتەوە سەرچاوە دەگرێت ، چونکە دەستێوەردان هەموو بوارەکان دەگرێتەوە ، ئەو بوارانەی کە دەسەڵاتی سیاسیی دەوڵەت بەرجەستە دەکەن . بۆیە دەستکۆتاکردنی دەسەڵاتی ئایینی دەبێتە مایەی سەربەخۆیی سیاسەتی دەوڵەت و جیایی لە ئاڕاستەی دامەزراوەی ئایینی ، دەبێتە مایەی کاری سەربەخۆی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و کارکردنی بەپێی ئەو پلان و نەخشانەی پەیوەندی بە کاروباری ژیانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیی رۆژانەی خەڵکییەوە هەیە ، هەروەها دەبێتە مایەی سەربەخۆیی دەسەڵاتی یاسایی و دەرکردنی یاساکانی رێکخستنی هەموو بوارەکانی ژیان بەپێی بەرژەوەندییەکانی چینی باڵادەستی کۆمەڵ ، لەهەر قۆناغێکی مێژوودا ، نەک ئایدیۆلۆژیایەکی غەیرە دنیایی دیاریکراو .
پرسی پەروەردەو فێربوون ، بوارێکی گرنگ و زیندووی ژیانی کۆمەڵایەتییە و کاریگەریی سیاسەت و ئابووری و رۆشنبیریی بەسەرەوەیە ، مەیدانێکی ململانێی چینایەتی نێو کۆمەڵە ، پەیوەندی بە دەسەڵاتەکانەوە هەیە ، بەتایبەتی بڕیارەکانی هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان ، رەوتی پڕۆسەکەو ئامانجەکانی و دواڕٶژی دیاریدەکەن ، چۆنایەتی دەرچووان ( مخرجات ) ی سیستمەکە دیاریدەکەن ، بەوەی دەرچووانێکی گونجاودەبن لەگەڵ سەردەمەکەی خۆیاندا ؟ بەشێک دەبن لە رەوتی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگاکەیان ؟ یان بە رێچکەی رابردوودا دەڕۆنەوە ، هەمان بەرهەمی رابردوو و هەمان چۆنایەتی دەبن .
دیارە بەدیهێنانی سیکولاریزم لەڕێی دەستوورێکی سیکولارەوە ، یارمەتی مەیلی پێشکەوتووانەی کۆمەڵگا دەدات ، ململانێکانیان بۆ کۆمەڵگایەکی باشتر بەرنە پێشەوە و ، تیادا پەروەردەو فێربوون هۆکارێکی پڕبایەخی ئەو گۆڕانکارییانە بێت کە کۆمەڵگا لەرەوتی بەرەوپێشەوەچوونی خۆیدا ، چ بۆئیمڕۆو ، چ لە دواڕۆژدا بۆ سیستمی جێگرەوەی سیستمی ئێستا ، پێویستێتی .

فوئاد قەرەداغی
٣٠ / ٧ / ٢٠١٥

لە هەموارکردنەوەی دەستووری هەرێمدا ،کێ بە خەمی دواڕۆژی پەروەردەو خوێندنەوەیە ؟!

لە هەموارکردنەوەی دەستووری هەرێمدا
کێ بە خەمی دواڕۆژی پەروەردەو خوێندنەوەیە ؟!

مەبەستی گەڕانەوەی رەشنووسی دەستووری هەرێمی کوردستان بۆ پەڕلەمانی کوردستان ، نەک لەلای چاودێرانی سیاسی ، بەڵکو لەلای ئەوانەش کە ئەلفبێیەک لە سیاسەت فێربوون شاراوە نەبوو . گەڕانەوەی دەستوور بەناوی هەموارکردنەوە بۆ پەڕلەمان ، پەیوەند بوو بە پرسی درێژکردنەوەی ماوەی سەرۆکایەتی سەرۆکی هەرێم و شەرعییەتپێدانی بوو بە یاسا .
ئەم دەستوورە ی لە خولی پێشووی پەڕلەماندا تێپەڕێندرا ، پڕ لە کەموکوڕیی بوو ، ماددەو بڕگەکانی دژو پێچەوانەی یەکتربوون و ، نەدەتوانرا کاریپێبکرێت ، بۆیە بەرەی پێشکەوتنخوازی خەڵکی کورد ، گەڕانەوەی دەستووری بۆ پەڕلەمان ، بە دەرفەتێکی باش زانی بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی و چارەسەرکردنی کەموکورتییەکانی ، بەتایبەتی ناکۆکی نێوان ماددەی شەشەمی دەستوورو ، هەموو ئەو ماددەو بڕگانەی پەیوەندییان بە مافی مرۆڤ و سەرجەم ئازادییەکانەوە هەیە . ئەم بەرەیەی خەڵکی هوشیاری کورد خوازیاری گۆڕینی بوون بۆ دەستوورێکی سیکولار کە ئایین لە دەوڵەت و پەروەردەوفێربوون جیابکاتەوەو ، هەنگاوێکی سیاسی و یاسایی بێت بەرەو ئایندەیەکی گەشەدارو پەرەسەندوو .
ئەگەرچی ئاماژەکان ، هەر لە سەرەتاوە ئەم هەموارکردنە ریشەییانەی تێدا بەدینەدەکرا ، بەڵام دەبوو رێگەی ململانێ بگیرێتەبەرو ، نەدەکرا کەسانی سیکولاریست بەرامبەری دەستەوسان رابوەستن ، بۆیە بزووتنەوەیەکی سیکولار سەریهەڵداو ، بە پەیڕەوکردنی چەند شێوازی مەدەنی ، هەڵسووڕاوان و هەوادارانی ، بەشدارییان لەو ململانێیەدا کرد . بەستنی کۆڕو کۆبوونەوە لە شارو شارۆچکەکان و نووسینی دەیان وتار لە رۆژنامەو تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی ئینتەرنێت و ، هەڵمەتی واژۆکۆکردنەوە لەلایەن کەمپینی ( بەڵی بۆ دەستوورێکی سیکولار لە هەرێمی کوردستان ) و کەمپینی ( بەرگریکردن لە ئازادیی جل وبەرگ )، بەشێکی گرنگی ئەو شێوازانەی ململانێکە بوو .
ئەم چالاکیانەی بەرەی پێشکەوتووی کۆمەڵگا ، سازدانێکی سیاسی و ، هوشیارکردنەوەیەکی فیکری و شڵەقاندنی گۆمی مەندی متبوونێکی کۆمەڵایەتی بوو . ئەوە نە خۆشخەیاڵی و نە خۆشباوەڕی بوو بە بەدیهاتنی خواستەکان ، چونکە گۆڕانکاریی ریشەیی ( شۆڕشی کۆمەڵایەتی ) بە کەمپین و واژۆکۆکردنەوەو ، تەنانەت رێپێوان و خۆنیشاندان و کۆڕو کۆبوونەوەی گشتییش روونادات و ، سنووری کارایی ئەم شێوازانە لە ریفۆڕم تێپەڕ ناکات .
دیارە خەمخۆرانی دواڕۆژی پرۆسەی پەروەردەو خوێندنیش لە کوردستاندا ، لە هوشیاریی و بەدواداچوونی وردی خۆیانەوە ، تووشی خۆشخەیاڵیی نەبوون ، هەر زوو دەیانزانی هەلومەرجی هەموارکردنەکە بە بەرژەوەندیی پەروەردەو فێربوونێکی سیکولار ناسوڕێت . لە واقیعیشدا چەند ئاماژەیەک ئەو پێشبینییەی جەختدەکردەوە ، لەوانە :
أ – مەبەستی سەرەکیی هەموارکردنەوەی دەستوور ، پرسی درێژکردنەوەی ماوەی سەرۆکایەتی سەرۆکی هەرێم بوو ، نەک گۆڕانکاریی بنەڕەتیی سەرتاپای دەستوورەکە .
ب – ئەو لیژنەیەی بۆ هەموارکردنەوەی دەستور دانرا ، لیژنەیەکی حزبی بوو کە حزبەکانی بەشداربووی دەسەڵات و باڵی ئیسلامی تێیدا زاڵبوو ، هەڵوەشاندنەوەی ماددەی شەشەم و دەرچوونی دەستورێکی سیکولار لە سایەی لیژنەیەکی وەهادا ئیمکان نەبوو ، چونکە ئەو حزبانە خۆیان بەرنامەیان بۆ سیکولاربوونی دەوڵەت و پەروەردەو فێربوون نییە .
ج – وەزارەتی پەروەردەی هەرێم ، بەر لە ئەنجامی هەموارکردنەوەی دەستوور ، لە ٩ – ١١ ی ئایاری ٢٠١٥ کۆنگرەیەکی پەروەردەیی بەست ، لە پێشنیازو راسپاردەکانی کۆنگرەدا ، دوورو نزیک ، بە وشەیەکیش ، باسێک لە جیاکردنەوەی ئاین لە پەروەردەو خوێندن نییە .
د – لە بواری پراکتیکیشدا ، بەر لە کۆنگرەو پێش دەستپێکردنی کاری لیژنەی هەموارکردنەوە ، لە نیسانی ٢٠١٥ دا ، سەرۆکی حکومەتی هەرێم بڕیاری : گواستنەوەی ٣٩ قوتابخانەو ٦ پەیمانگەی ئایینی و ٥٠٠٠ خوێندکاری دا ، لە وەزارەتی ئەوقافەوە بۆ وەزارەتەکانی پەروەردەو خوێندنی باڵا ، ئەمەش ئاوەژووی پرنسیپی سیکۆلاربوونی پەروەردەو خوێندنە .
ئێستا رۆژ لەدوای رۆژ لە کاتی بەسەرچوونی ماوەی سەرۆکایەتی سەرۆکی هەرێم نزیکدەبینەوە . گفتوگۆی نێوان لایەنە سیاسییەکان و مشتومڕ سەبارەت بەو کەیسە ، لەوپەڕی هەڵکشان و هەڵچووندایە ، تەنها باسێک لەم وڵاتەدا هەبێت باسی نوێکردنەوەی ماوەی سەرۆکایەتییە ، سیناریۆکانی ناوەوەو ئەودیو سنووریش ، بە ئاڕاستەی یەکلاییکردنەوەی ئەم پرسە بۆ بەرژەوەندیی سەرۆکی هەرێم دەچێتە پێشەوە . ئەوەی باسی نەبێت و دەزگا فەڕمییەکانی حکومەت و دامەزراوە حزبییەکان و جۆڕنالیزم و راگەیاندنی کوردی بەتەنگییەوە نەبێت و کەس خەمیلێنەخوات ، سیکولاربوونی دەوڵەت و پەروەردەوفێربوونە ، واتە بە کردەوە : پەراوێزخستنی کەمپینی کۆکردنەوەی واژۆو لەبیربردنەوەی پرسی پەروەردەو فێربوونە ، هێشتنەوەی ماددەی شەشەمی دەستوورە ، بڕیاردانی دەستوورێکی ئیسلامییە لەژێر نازناوێکی داتاشراو کە ئەویش ( دەستووری مەدەنی ) یە .
لە واقیعی ئەمڕۆی کوردستاندا ، رەوتێکی پەروەردەیی کارا نییە خەمی دواڕۆژی پەروەردەو خوێندنی لە کوردستاندا هەبێت ، هچ دامەزراوەیەکی چابووکی پەروەردەیی نییە دەستەویەخە بەرەوڕووی بەدواداهاتنەوەی پڕۆسەی پەروەردە ببێتەوە ، ئەوەی هەیە هەوڵ و دەنگێکی کزی تاکەکەسییە لەلایەن کۆمەڵیک لە خەمخۆرانی ئایندەی پەروەردەوە ، ئەوانیش پەراوێزخراون و کەس گوێیان لێناگرێت .

فوئاد قەرەداغی
٢٨ /٧ / ٢٠١٥